Το ίχνος του φασισμού

"… οι Έλληνες, ακίνητοι και σιωπηλοί σαν τη Σφίγγα, ανακούρκουδα στο χώμα πίσω από τις καραβάνες με την πηχτή σούπα, καρπός μόχθου, απάτης και της εθνικής τους αλληλεγγύης. Έχουν απομείνει ελάχιστοι πλέον, αλλά η συμβολή τους στη φυσιογνωμία του στρατοπέδου, καθώς και στην αργκό του, είναι σπουδαία: Όλοι ξέρουν τι σημαίνει «καραβάνα» κι ότι “la comedera es buena” σημαίνει ότι η σούπα είναι καλή. Η λέξη  που εκφράζει γενικά την κλοπή είναι “klepsi-klepsi”, προφανώς ελληνικής προέλευσης"

Το απόσπασμα είναι από το συγκλονιστικό βιβλίο του Primo Levi «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» (Άγρα, 2009). Το βιβλίο αναφέρεται με χειρουργική ακρίβεια στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς-Μπιρκενάου, στο οποίο "έζησε" ο συγγραφέας και από το οποίο "επέζησε". Το απόσπασμα (και άλλα διάσπαρτα στο κείμενο) αναφέρεται με θαυμασμό στους Έλληνες συγκρατούμενούς του σεφαραδίτες και ρωμανιώτες εβραίους που με ζηλευτή αλληλεγγύη και εθνική ενότητα αντιμετώπισαν τις συνθήκες των στρατοπέδων εξόντωσης. Ο Levi τους θεωρεί καπάτσους, οι περισσότεροι, σε σχέση με τις άλλες ομάδες εβραίων, είναι γαντζωμένοι στη ζωή και μηχανεύονται τεχνάσματα επιβίωσης. Οι σύγχρονοι αυτοί Οδυσσείς στελεχώνουν κατά κανόνα και τις πιο αποτρόπαιες ομάδες εργασίας στο στρατόπεδο, τους Sonderkommando, αυτούς που μαζεύουν τα πτώματα των δηλητηριασμένων με αέριο και τα καίνε στους φούρνους. Είναι οι ίδιοι που θα πρωτοστατήσουν στην εξέγερση των Sonderkommando, μία από τις λίγες εξεγέρσεις αιχμαλώτων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Ο Levi θα συναντήσει ξανά τον καπάτσο, ικανό, γαντζωμένο στη ζωή Έλληνα εβραίο, όταν πια από καθαρή τύχη θα γλιτώσει από το στρατόπεδο και η "Ανακωχή" (Μέδουσα, 1997) θα τον φέρει να περιπλανάται μαζί του στην ανατολική Ευρώπη μέχρι να επιστρέψει στην πατρίδα του την Ιταλία. Θα γραπωθεί από τη πολυμήχανη εφευρετικότητά του, την ασίγαστη δίψα να ζήσει, το πείσμα, τον εγωισμό του. Ο "Έλληνας" του Levi ήταν «ένας άνθρωπος δυνατός και ψυχρός, μοναχικός και λογικός, που είχε ζήσει από τη παιδική του ηλικία μέσα στο άκαμπτο πλέγμα μιας εμπορευματικής κοινωνίας. Ήταν ή είχε υπάρξει ανοικτός και σε άλλα πράγματα. Δεν έμενε αδιάφορος στον ουρανό και τη θάλασσα της πατρίδας του, στις χάρες ενός σπιτιού και μιας οικογένειας, στις διαλογικές συζητήσεις. Τα απωθούσε, όμως, στο περιθώριο της δραστηριότητας και της ζωής του, ώστε να μην διαταράσσει αυτό που ο ίδιος αποκαλούσε “le travail d’homme”. Η ζωή του ήταν ένας διαρκής πόλεμος, και θεωρούσε δειλό και τυφλό οποιονδήποτε αρνιόταν το σιδηρούν σύμπαν του. Είχαμε υποστεί και οι δύο το στρατόπεδο συγκέντρωσης: εγώ το είχα βιώσει σαν μια τερατώδη στρέβλωση, μια βρώμικη διαστροφή της ιστορίας μου και της ιστορίας του κόσμου. Εκείνος σαν μια θλιβερή επιβεβαίωση διαβόητων πραγμάτων. «Πόλεμος υπάρχει πάντα»… ».

Είναι από αυτά τα τραγικά παιχνίδια της ανθρώπινης ιστορίας μας. Κατά κανόνα ο εβραίος της Ελλάδας προσδιορίζεται σχεδόν πρώτη φορά ως "Έλληνας" στα στρατόπεδα εξόντωσης. Και αυτοπροσδιορίζεται πια ως τέτοιος όταν η διαφοροποίησή του από τους υπόλοιπους ευρωπαίους ασκενάζυ εβραίους τον σφραγίζει ανεξίτηλα με την εθνική ταυτότητα του Έλληνα (βλ. Ιστορία των Ελλήνων εβραίων/K. E. Fleming. Αθήνα: Οδυσσέας, 2009). Για να γυρίσει πίσω να βρει μια χώρα ρημαγμένη, περιουσίες κλεμμένες και να αφήσει τον τόπο που έζησε αιώνες για το Ισραήλ. Και με τη συνεργασία και ανακούφιση των ελληνικών κυβερνήσεων της εποχής. Παλιές ιστορίες θα μου πεις…

Έτσι όπως περιφέρομαι από βιβλίο σε βιβλίο, περνάω και από άλλες ζωές εκτός από τη δική μου. Προσπαθώ να καταλάβω τον κόσμο, να ετοιμαστώ (έστω και την τελευταία στιγμή). Η  πραγματικότητα, γυμνή και χωρίς φτιασίδια να την κάνουν ποθητή ή έστω επιθυμητή, παρουσιάζεται κάθε μέρα μπροστά μου οικεία πια, ξέρω την ιστορία της, τα πάθη και τα λάθη της.

Τελειώνω το κείμενο, κλείνω τον υπολογιστή, φεύγω απ’ το σπίτι. Σήμερα έχει γενική απεργία και συγκέντρωση στην Αθήνα. Βγαίνω στους δρόμους. Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι μαζί μου και εγώ μαζί τους. Στην Πανεπιστημίου, λίγο πριν την έξοδο στο Σύνταγμα στέκομαι για λίγο στην άκρη. Παρακολουθώ τα μπλοκ των διαδηλωτών να περνούν. Ζυγώνουν οι λαϊκές συνελέυσεις, αντιεξουσιαστές και αναρχικοί. Μηνύματα παθιασμένα, μαύρα ρούχα, όμορφα αγόρια και κορίτσια, σφιγμένες γροθιές, φωνές σίγουρες, αντιφασιστικά συνθήματα, πόλεμος στο φασισμό. Λίγο μετά περνούν οι φοιτητές του Πολυτεχνείου με κόκκινες σημαίες, δεμένοι ο ένας με τον άλλο σαν αλυσίδες, χτυπούν ρυθμικά τα πόδια τους και προχωρούν φωνάζοντας πως ο φασισμός θα πεθάνει, πως «ψωμί, παιδεία, ελευθερία, η χούντα δεν τελείωσε το ’73». Ο κόσμος γύρω μου χειροκροτεί. Κι εγώ μαζί τους.

Μην περιμένεις κάπως να δέσω τώρα όλα αυτά. Σταθμοί είναι, σημεία επίσκεψης στα βιβλία και στη ζωή έξω είναι. Όμως κοίταξε: είμαστε κάπως το ταξίδι μας στον κόσμο τελικά, οι διαδρομές μας, οι άνθρωποι που συναντήσαμε. Και το ίχνος που άφησε το πέρασμά μας. Σε αυτό το ίχνος δεν χωράει ο φασισμός. Και αυτό πρέπει να το φροντίσουμε.