Δεν πρόσεξε το 1549

Όλα έδειχναν πως θα έχει μια ορμητική και ανεμπόδιστη πορεία, χωρίς περισπασμούς: θες τα φτερά στην πλάτη, το ευρύ χαμόγελό του, ο μακροσκελής βηματισμός, ο γνώμονας στο ένα χέρι - όλα υπόσχονταν ένα λαμπρό μέλλον και μια νικηφόρα μάχη στο πεδίο της ζωής.

Όμως δεν είδε το βάθρο που τον είχαν ακουμπισμένο. Δεν κατάλαβε πως εικονογραφούσε έναν μικρό Αριστοτέλη 15 εκατοστών όλο κι όλο, τυπωμένο στο Στρασβούργο το 1549. Δεν κατάλαβε πως δεν θα πήγαινε πουθενά, πως κανένα άλλο μέλλον δεν τον περίμενε, παρά αυτό μιας ακίνητης βινιέτας στα Ηθικά Νικομάχεια...

[η βινιέτα από την έκδοση: Αριστοτέλους Ηθικών Νικομαχείων βιβλία δέκα = Aristotelis De moribus ad Nicomachum libri decem. Argentorati : Per Vuendelinum Rihelium, MDXLIX [1549]

Πεταλούδες τρυγούν εν καιρώ πολέμου

Ήξερε πως κάτι μέρες σαν αυτές, παγωμένες κι απέλπιδες, οι πεταλούδες τρυγούσαν λουλούδια στις βινιέτες παλιών βιβλίων. Κι όλη του η αγωνία ήταν να τις βρει εκεί μέσα - θα 'ταν ολέθριο η άνοιξη και η ελπίδα να μη συντηρείται σε ένα βιβλίο του 1784 με ποιητικά γνωμικά...

[η βινιέτα, από την έκδοση: Ηθική ποίησις, sive, Gnomici poetae Graeci / ad optimorum exemplarium fidem emendavit Rich. Franc. Phil. Brunck. Argentorati : in Bibliopolio Academico, 1784]

Μια γενναία ιστορία στο Παρίσι το 1558

Ήταν στον τρίτο του άθλο, όταν το 1558 σκότωσε τη Χίμαιρα στη βινιέτα ενός "ευτραπελωτάτου Αριστοφάνους" τυπωμένου στο Παρίσι από τον Carolus Perier. Ίσως μετά τα Παρίσια να πήραν αέρα τα μυαλά του Κορίνθιου βασιλόπουλου και θέλησε να ανεβεί με τον Πήγασο στον Όλυμπο κι έγιναν όλα τα άλλα, που θύμωσε ο Δίας και τον κατακεραύνωσε και τον έκανε ο Ευριπίδης τραγωδία. Κι έμοιαζε τόσο όμορφος, δυνατός και σίγουρος εκείνη τη στιγμή...

Οι κυνηγοί των βιβλίων

Κάποιες φορές τα βιβλία ξεκινούν με μια ορμητική γυναίκα, την Άρτεμη ίσως, που με τα βέλη της κυνηγά μέσα στα δάση. Θα μου πεις, το θέμα είναι πώς ξεκινούν τα βιβλία, ή πως τελειώνουν; Νομίζω πως πάντα κάποιος χάνει στο κυνήγι, το θήραμα ή ο κυνηγός.

[Λουκιανού Σαμοσατέως Άπαντα = Luciani Samosatensis Opera : omnia in duos tomos divisa / Iohannes Benedictus medicinae doctor, & in Salmuriensi academic regia linguae Graecae professor, ex antiquis libris, locorúmque sensu emendavit & Latinam versionem ita recognovit, ut maxima ex parte propriam fecerit. Salmurii : Ex typis Petri Piededii, MDCXIX [1619].]

Χαίρε διά παντός προσφιλές μοι σπλάγχνον!

Το 1861 τυπώθηκε στην Αθήνα από το τυπογραφείο "Η Καρτερία" το "Λεξικόν ιταλο-ελληνικόν επίτομον" του Κ. Βαρβάτη, που αν και επίτομο κυκλοφόρησε "εις τόμους δύο".

 

Ίσως στα παραπάνω στοιχεία να μπορούσαμε να προσθέσουμε λίγα ενδιαφέροντα παραφερνάλια. Για το όνομα του τυπογραφείου ας πούμε, που μοιάζει τόσο ταιριαστό με τη ζωή μας σε αυτή τη χώρα: η "Καρτερία" αυτή δεν είναι προφανώς το πολεμικό πλοίο του Φρανκ Χέιστινγκς, του Βρετανού αξιωματικού του ναυτικού και φιλέλληνα που συμμετείχε στην Ελληνική Επανάσταση του 1821. Δεν είναι καν η "η ομόνοια και η καρτερία των Ελλήνων" που πολλοί ευαγγελίστηκαν τα πρώτα χρόνια της ζωής του ελληνικού κράτους. Αλλά το τυπογραφείο της ομώνυμης εφημερίδας, παράξενο πράγματι όνομα για εφημερίδα.

Θα διαλέγαμε επίσης να πούμε δυο κουβέντες για το συγγραφέα, τον Κωνσταντίνο Βαρβάτη - μέρες που είναι. Πως ήταν ένας Έλληνας από την Οδησσό, παντρεμένος με Ρωσίδα, που ήρθε στην Αθήνα το 1833.

Όλα αυτά κάπως στενεύουν, όταν σε ένα διασωσμένο αντίτυπο αυτής της έκδοσης θα βρεις όσα σημείωσαν μέσα στα χρόνια οι κάτοχοί του. Πράγματα σημαντικά, πικρά, ανθρώπινα που με καρτερία υπέμειναν οι άνθρωποι: θανάτους κι απώλειες οικογενειακές, που δεν θα λησμονηθούν ποτέ...

"Εις τας 16 Ιουλίου 1895 εγεννήθη η αγαπητή μου Μάντω και εις τας 31 Ιανουαρίου 1897 ώρα ακριβώς 11 μ.μ. παρέδοκε μετά φοβερόν αγώνα την ψυχούλα της εις τον Πλάστην. Χαίρε διά παντός προσφιλές μοι σπλάγχνον! Μη λησμονήσης την δυστυχή μαμμά!"

"Αδαμαντία Π. Μιλλιάρη γεννηθείσα τη 16 Ιουλίου 1895 και αποβιώσασα τη 31 Ιανουαρίου 1897.

Η Ατυχής μήτηρ

Ελένη"

[Ευχαριστώ την Κατερίνα Γκίκα για την πάντα προσεκτική βοήθειά της και τις παρατηρήσεις στην ανάγνωση των χειρόγραφων σημειωμάτων που βρίσκω σε βιβλία]

Να 'ταν ο κόσμος του "Le Rire"

To "Le Rire" υπήρξε ένα εμβληματικό γαλλικό χιουμοριστικό περιοδικό. Ξεκίνησε να κυκλοφορεί το 1894. Το τελευταίο του τεύχος κυκλοφόρησε το 1971. Από τις σελίδες του πέρασαν γελοιογραφίες και σκίτσα διάσημων Παριζιάνων και όχι μόνο εικαστικών. Στα πρώτα χρόνια της κυκλοφορίας του θα βρει κανείς να αποτυπώνεται όλη η αισθητική και η κοινωνική δυναμική της "Belle Époque" με τρόπο ανεπανάληπτο.

Μέρες που είναι, φαντάζει πολλαπλά προφητική μια χρωμοτυπογραφία του 1909 από τις σελίδες του : η Ευρώπη χτίζει "Μέγαρα της Ειρήνης" με τραπουλόχαρτα. Ο Μεγάλος Πόλεμος εν τω μεταξύ τρυπώνει στη γηραιά ήπειρο σιγά-σιγά και ξανά.

Να 'ταν όλα μια belle epoque κι οι άνθρωποι να ερωτοτροπούσαν όπως στα σκίτσα των πρώτων χρόνων του "Le Rire", να μπορούσαμε να ζήσουμε στον κόσμο που φανταζόμαστε, κι όχι σ' αυτόν που οι άλλοι φαντάζονται για εμάς... Να 'ταν όλα αλλιώς.

"ως ενθίμισην διά να μελετά, και οφελίται ψηχηκός και σωματικός"

Κείται τραυματισμένο, "κολοβό, αλλά όχι ακέφαλο", στα... αμήχανα "εφθαρμένα" κι επομένως ακαταλογογράφητα μιας βιβλιοθήκης. Αν η βιβλιοθήκη είναι παράδεισος, όπως θα έλεγε ο Borges, το "Κυριακοδρόμιον" του Νικηφόρου Θεοτόκη, τυπωμένο το 1885 στην Αθήνα, είναι εδώ και χρόνια σε ένα βιβλιοθηκονομικό "Καθαρτήριο" περιμένοντας ένα βιβλιοδέτη και συντηρητή που δεν έρχεται ποτέ.

Στην έσω πλευρά του μοναδικού εξωφύλλου υπάρχει ένα ανορθόγραφο μήνυμα - η ανορθογραφία του μοιάζει να επιμένει σε ένα δρόμο αντίληψης διαφορετικό, χορταριασμένο κι αδιάβατο πια στην εποχή μας. Το βιβλίο χαρίζεται από αδερφό σε αδερφό - ίσως ως κληρονομιά, σαν δώρο λίγο πριν το θάνατο. Χαρίζεται σαν σωτήριο της ψυχής και του σώματος φάρμακο. Και θα διαβάζεται συλλογικά...

"Επίσης και αυτό το βιβλίον το αφείνο εις τον αδελφόν μου Σπυρίδωνα Θ. Κωνσταντινίδην ως ενθίμισην διά να μελετά, και οφελίται ψηχηκός και σωματικός, πριν μελετίσις δε να προσπαθίσης να εύρης έναν κατάλιλον πνευματικόν, διά να εξομολογιθής ηλικρινός, και μετά να μελετάς και να προσέχης πλέον να μην αμαρτάνης, διά να οφελιθής την εόνιον ζωήν, εις τους απεράντους εόνας αμήν.

Εύχου και δι' εμέ τον αμαρτολόν αδελφόν σου τον ελάχιστον, Ανδρέαν Θ. Κωνσταντινίδην.

 
Να τα μελετάς κατά τας Κυριακάς μαζή με όλους μας τους συγγενής"

ο "Θαυμαστός καινούργιος κόσμος" του Χάξλεϋ

«Αργά, πολύ αργά, τα πόδια γύριζαν σαν δυο μαγνητικές βελόνες προς τα δεξιά, βόρεια, βορειοαναταλικά, ανατολικά, νοτιοανατολικά. Μετά σταμάτησαν και άρχισαν να γυρίζουν αντίστροφα προς τ’ αριστερά. Νοτιοδυτικά, νότια, νοτιοανατολικά, ανατολικά…».

Είναι η τελευταία φράση του «Θαυμαστού καινούργιου κόσμου» του Aldous Haxley. Ο Βρετανός συγγραφέας το εξέδωσε το 1932. Πρόκειται για ένα προφητικό, δυστοπικό μυθιστόρημα, στο οποίο το μέλλον της ανθρωπότητας περιγράφεται εφιαλτικά ευζωικό, μια νέα δικτατορία της καλοπέρασης έχει εξαφανίσει κάθε τι ενοχλητικό για την ανθρώπινη συνείδηση, όλα υπάρχουν και επιτρέπονται μόνο όταν εξυπηρετούν την κατανάλωσή τους, την αγορά και την πώλησή τους. Οι άνθρωποι δεν γεννιούνται και πεθαίνουν νέοι νωρίς. Δεν έχουν οικογένεια, δημιουργούνται τεχνητά, η «μητέρα» και ο «πατέρας» είναι βρισιά. Έχει εξαφανιστεί κάθε ατομικότητα. Έχει εξασφαλιστεί προγεννητικά η απόλυτη υποταγή στην κοινωνική ταξικότητα: «Η ιδανική κατανομή του πληθυσμού… έχει για μοντέλο της ένα παγόβουνο, όπου τα οχτώ ένατα βρίσκονται κάτω από το νερό και το ένα ένατο πάνω». Η κοινωνία είναι χωρισμένη σε 5 τάξεις: τους Άλφα, του Βήτα, τους Γάμα, τους Δέλτα και τους Έψιλον. Ακόμη και αυτοί οι τελευταίοι είναι ευχαριστημένοι:

- «Παρά την απαίσια δουλειά που κάνουν;

- «Δεν την βρίσκουν καθόλου απαίσια, αντίθετα τους αρέσει. Διότι η εργασία τους είναι ελαφριά, παιδική. Δεν χρειάζεται να κουράζουν το μυαλό ή τους μυς τους. Επτάμιση ώρες άνετης εργασίας, κι ύστερα ναρκωτικά και παιχνίδια, ελεύθερες σχέσεις και αισθησιακά θεάματα. Τι άλλο να θέλουν;»

Για ό,τι περισσεύει ή εκλείπει, για ό,τι ξεφεύγει του απόλυτου βιολογικού ελέγχου υπάρχουν και τα ναρκωτικά, ικανά να εξαφανίσουν την αγωνία του θανάτου, την ενοχή και τη θλίψη, πράγματα περιττά και επιζήμια. Η «σόμα» είναι ο μισθός των εργαζόμενων και η ανταμοιβή, κυκλοφορεί σε καταπόσιμα δισκία, είναι ένας νέος «χριστιανισμός, δίχως δάκρυα».

Όπως χαρακτηριστικά λέει ο ηγέτης αυτής της παγκόσμιας κοινότητας, ο Μουσταφά Μοντ, «η ευτυχία, ξέρετε, είναι πρόβλημα που απαιτεί δύσκολους χειρισμούς – ειδικά η ευτυχία των άλλων». Κι αφού η ευτυχία είναι το απόλυτο ζητούμενο, στην προσπάθεια επίτευξής της άλλα δευτερεύοντα στοιχεία, η αλήθεια, η ελευθερία ας πούμε, μπορούν να χαθούν για πάντα. Η ίδια η έννοια της ελευθερίας είναι εξάλλου σχετική, είτε πρόκειται για ανθρώπους που δημιουργούνται σε εργοστάσια κλωνοποίησης και φιάλες γονιμοποίησης, είτε πρόκειται για γεννημένους από μητέρες και πατέρες και οικογένειες:

«Αφού βγει από τη φιάλη, ουσιαστικά παραμένει εμφιαλωμένος σε μια άλλη, αόρατα σχηματισμένη από εμβρυακές καθηλώσεις. Ο καθένας μας φυσικά… περνάει τη ζωή του σε μια φιάλη».

Δεν τελειώνουν όλα εδώ. Υπάρχει και η εξαίρεση, το λάθος. Που το εναγκαλίζεται η κανονικότητα δημιουργώντας ένα προστατευτικό (γι’ αυτήν) κουκούλι γύρω του. Υπάρχει και ο Άγριος, που φωνάζει «εγώ θέλω τον θεό, την ποίηση, τον θανάσιμο κίνδυνο, την ελευθερία, την καλοσύνη την αμαρτία, δεν θέλω την ευκολία μου… ναι, ζητάω το δικαίωμά μου να είμαι δυστυχισμένος».

Φτιάχνω μια γωνιά δυστοπιών στη βιβλιοθήκη μου τα τελευταία δύο χρόνια. Προς το παρόν το «Φαρενάιτ 451» του Μπράντμπερι (1953), το «1984» του Όργουελ (1949) και ο Θαυμαστός καινούργιος κόσμος» του Χάξλεϋ διασταυρώνονται και αποκλίνουν σε αυτή με τρόπο δημιουργικό. Δεν ξέρω αν αυτό που με ενόχλησε στο «1984» είναι η σταλινική αναφορά του, δεν νομίζω πως εξαντλείται σε κάποιου είδους αντικομμουνισμό ο Όργουελ. Η οπτική του μου φαίνεται πιο κοντά στον Κάφκα, αν και σαφώς αγγλοσαξωνική. Από την άλλη ο Χάξλευ μοιάζει να έχει λιγότερα βαρίδια. Ο καπιταλιστικός κόσμος που ζούμε μοιάζει να καθρεφτίζεται περισσότερο στον δικό του κόσμο, παρά σε αυτόν του Όργουελ. Ίσως γι’ αυτό η δημοφιλία του έργου του Χάξλεϋ να μην είναι ισότιμη με του Όργουελ: ο δεύτερος εξυπηρέτησε τις δαιμονοποιήσεις του Ψυχρού Πολέμου. Και δεν ξεχνούμε τον υπέροχο παραμυθά, τον Αμερικάνο, τον Μπράντμπερι. Για μένα είναι ο πιο ενδιαφέρων, αν και τρίτος στη σειρά.

[Θα ήταν ενδιαφέρουσα μια μικρή μελέτη για τη χρήση της βιβλιοθήκης και του βιβλίου στις δυστοπίες αυτών των τριών – κοινό τους στοιχείο είναι ότι τη θεωρούν επικίνδυνη στην ολιστική της μορφή για τις κοινωνίες που περιγράφουν]

Ένα ψηλός νέος του 1946

Το 1946 εμφανίζεται στα "Ελληνικά Γράμματα", το περιοδικό του Φωτιάδη, το "Συννεφιάζει" του Λουντέμη σε συνέχειες. Την εικονογράφησή του για λογαριασμό του περιοδικού κάνει ο Μίνως Αργυράκης. Τώρα όλοι αυτοί εκείνη την περίοδο μπαινόβγαιναν στις φυλακές και τα ξερονήσια ως αντεθνικά στοιχεία. Ξεχωρίζω σε κάποιο τεύχος αυτή τη μικρή σκηνή του Αργυράκη: ένα αγόρι ανάμεσα στον κόσμο που πάει κι έρχεται σε ένα σταθμό, αν έρχονται ή φεύγουν με το τραίνο κανείς δεν ξέρει κι ίσως να μην έχει σημασία. Ακόμη κι έτσι το αγόρι μοιάζει να είναι ψηλότερο από όλους κι ίσως γι' αυτό τόσο μόνος - έχουν περάσει 76 χρόνια από τότε και από ό,τι φαίνεται κανείς δεν έφυγε με το τραίνο και κανείς δεν ήρθε με αυτό. Όλοι περιμένουν εκεί, ανάμεσα στις κιτρινισμένες σελίδες ενός λογοτεχνικού περιοδικού, και το αγόρι παραμένει ψηλότερο και μόνο.

Κάποιος είδε πριν λίγα βράδια στον ύπνο του ένα παράξενο όνειρο: ήταν, λέει, πια τόσο φτωχοί που δεν μπορούσε πλέον τίποτε άλλο να κάνει, παρά να ταΐσει τα παιδιά του με το ίδιο του το σώμα. Νομίζω, το ίδιο κάνουν και οι ζωγράφοι, οι ποιητές, οι μουσικοί, οι ηθοποιοί καμιά φορά.

Τεμαχίζοντας τον Σαίξπηρ

Το 1963 ο Σαίξπηρ εκδόθηκε από τις "Εκδόσεις Αισθηματικών Έργων" (...), αφού ο Άμλετ και ο Οθέλλος, όπως όλοι ξέρουν, είναι κατεξοχήν... ερωτικά δράματα, σε διασκευή του ποιητή Βασίλη Λιάσκα (που αυτοκτόνησε το 1982). Οι διασκευές για κάποιο λόγο "εκσυγχρονίζουν" ή "απλοποιούν" τα κείμενα των συγγραφέων, γι' αυτό τις αγαπούν πολλοί Έλληνες εκδότες, είτε με το πρόσχημα της λαϊκότητας, είτε με το άλλο της διασκευής για παιδιά, ακόμη και σήμερα. Από τους σημερινούς που ακρωτηριάζουν λογοτεχνικά κείμενα για να τα χωρέσουν σε παιδικά ρουχαλάκια είναι οι εκδόσεις Παπαδόπουλου, ο Μίνωας, η Άγκυρα και άλλοι. Από το λογοτεχνικό κείμενο σε αυτές τις περιπτώσεις μένει μόνο η αφήγηση μιας περιπέτειας, το έργο μετατρέπεται σε μια εύπεπτη ιστορία που καταπίνεται αμάσητη από πνευματικά νήπια που δεν θα ξαναπιάσουν το έργο στην αρχική του μορφή, αφού "την ιστορία την ξέρουν". Η ανάγνωση από περιπέτεια στα αχαρτογράφητα μέρη της ανθρώπινης νόησης, από άσκηση στα πεδία των μαχών της γλώσσας και της έκφρασης, γίνεται πια σύντομη διασκέδαση μικρού σχήματος. Ελάχιστοι σήμερα έχουν διαβάσει ας πούμε στην πραγματική τους έκταση τους Άθλιους του Ουγκώ, τον Δον Κιχώτη του Θερβάντες ή το Μόμπυ Ντικ του Μέλβιλ.

"Nα παραστένωσι καθαρωτέραν την έννοιαν"

"Παράξενον δεν πρέπει να μας φαίνεται, εάν συχνάκις βλέπωμεν, ότι εκδίδονται της Ελληνικής γλώσσης γραμματικαί, και πάλιν γραμματικαί... Πολλά ενδεχόμενον είναι, καθεμία από τας νεωτέρας και υστεροχρόνους γραμματικάς, να έχη τι ωφελιμότερον, το οποίον απέφυγεν τα προλαβούσας, διότι ο τελευταίος συγγραφεύς, έχω εκείνας προ οφθαλμών, ή επρόσθεσε τι ελλείπον, ή αφαίρεσε περιττόν, ή εσφαλμένον, ή μετέβαλε το μη ορθόν, ή εσαφήνισε το ασαφές και δυσνόητον, ή εσύντεμεν, ώστε με ολιγοτέρας λέξεις να παραστένωσι καθαρωτέραν την έννοιαν"

Το κείμενο αυτό περιέχεται στην εισαγωγή μιας γραμματικής του 1829. Γράφτηκε από έναν ακόμη λόγιο-Οδυσσέα του νεοελληνικού διαφωτισμού, τον Κωνσταντίνο Βαρδαλάχο (Κύθηρα-Κάιρο-Σύμη-Πίζα-Πάντοβα-Βουκουρέστι-Χίος-Οδησσός) το 1829. Τυπώθηκε στην Οδησσό από την Τυπογραφία του Σχολείου των Ελλήνων Εμπόρων της πόλης! Όταν η Ελλάδα έγινε "ανεξάρτητο" κράτος ο Βαρδαλάχος εκτιμώντας τον Καποδίστρια αποφασίζει να επιστρέψει στην Ελλάδα. Μια νύχτα όμως του Ιουλίου του 1830, ενώ ταξίδευε από τη Σύρο προς τον τελικό προορισμό του, την Αίγινα, βούλιαξε το καΐκι του και πνίγηκε...

Διαβάζοντας τα προλεγόμενα του Βαρδαλάχου και άλλων λογίων του Διαφωτισμού και ύστερων σκέφτομαι πόσο ενδιαφέρουσα θα ήταν μια συνθετική συλλογή των προλόγων των ελληνικών γραμματικών και των ελληνικών λεξικών. Πόσο διάφανη θα έκανε την ιστορία της ελληνικής γλώσσας και τους ακατάπαυστους εμφύλιούς της μια τέτοια ανθολογία.

Σκέφτομαι επίσης πως αυτή η ακατάπαυστη αλληλουχία δεν κανονικοποίησε ούτε τη γλώσσα, ούτε τη γραφή της, πως δημιούργησε μέσα στις δεκαετίες διαφορετικές φυλές "γραμματιζούμενων", απίστευτη ποικιλία κανόνων, διαφορετικές ορθογραφίες. Όσο οι λόγιοι επιχειρούσαν την κανονικοποίηση, τόσο η ομοιομορφία τους ξέφευγε από τα χέρια...