Jean Amery- Primo Levy: το βίωμα ως χρήσιμος στοχασμός

Δεν ξέρω τι μας διδάσκουν τα κατορθώματα, οι αυτοκρατορίες, οι πόλεμοι και οι μάχες, οι ανακαλύψεις, το εμπόριο, οι ήρωες, οι βασιλείς, οι αυτοκράτορες που πάντα γέμιζαν και πάντα θα γεμίζουν τα σχολικά μας βιβλία. Πρέπει ίσως να είμαστε περήφανοι που είμαστε Έλληνες, ίσως η περηφάνια μας αυτή να είναι απόλυτα απαραίτητη για να αντέχουμε αυτόν τον τόπο. Κάποιοι  ισχυρίζονται πως η περηφάνια είναι δημιουργική, γόνιμη, γεννάει νέους ήρωες και νέα επιτεύγματα.

Όπως και να είναι, αναρωτιέμαι τον τελευταίο καιρό πόσο πιο χρήσιμη θα ήταν στην εκπαίδευσή μας τη σχολική η διδασκαλία των ανθρώπινων φρικαλεοτήτων. Πόσο θα τροφοδοτούσε τη διαρκή ετοιμότητά μας για υπεράσπιση του ανθρώπινου χαρακτήρα του πολιτισμού μας η γνώση της έκτασης και της έντασης των εγκλημάτων που διαπράξαμε όλους αυτούς τους αιώνες, συνήθως στο όνομα μιας σημαίας, μιας πίστης, μιας θρησκείας, μιας τάξης.

Αυτό θα σήμαινε ίσως πως έτσι το εκπαιδευτικό σύστημα θα γινόταν χρήσιμο στην κοινωνία, επομένως και επικίνδυνο. Επομένως καλύτερα να κοιμίζουμε τους λαούς με περηφάνια.

Δεν είχα ποτέ ασχοληθεί ιδιαίτερα με το φρικιαστικό θέμα της γενοκτονίας των Εβραίων από τη ναζιστική Γερμανία, των στρατοπέδων συγκέντρωσης, του Ολοκαυτώματος, της λεγόμενης «τελικής λύσης» που εξολόθρευσε εκατομμύρια γυναίκες, άντρες και παιδιά επειδή ήταν ή χαρακτηρίζονταν Εβραίοι, ομοφυλόφιλοι ή τσιγγάνοι. Οι αναφορές μου ήταν σκόρπιες και συχνά αλλοιωμένες από ιδεολογήματα ή συναισθηματισμούς. Διάβασα λοιπόν τον τελευταίο καιρό τέσσερα βιβλία άμεσα σχετικά με το θέμα. Παρατηρώ ότι όλα εκδόθηκαν τα τελευταία χρόνια και προσπαθώ να καταλάβω γιατί αργήσαμε να μιλήσουμε εκτενώς γι’ αυτό το θέμα στην Ελλάδα. Το πρώτο είναι η συγκλονιστική αφήγηση ενός «προνομιούχου» των στρατοπέδων συγκέντρωσης, του Ελληνοεβραίου Σλόμο Βενέτσια, με τίτλο «Sonderkommando: Μέσα από την κόλαση των θαλάμων αερίου» (Πατάκης, 2008) Το δεύτερο είναι του Jean Amery, έχει τίτλο «Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση» και κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδ. Άγρα το 2010. Είναι μια συλλογή εξαιρετικών δοκιμίων ενός ευφυούς ανθρώπου που μετατρέπει το βίωμά του σε διανοητική περιπέτεια. Λιγότερο αιχμηρός στο επίσης δοκιμιακό «Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν» (Άγρα, 2000) και στεγνά, σχεδόν επιστημονικά, αφηγηματικός, στο «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» (Άγρα, 2009) ο Πρίμο Λέβι αποτελεί επίσης μια πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση μάρτυρα των φρικαλεοτήτων.

Τα βιβλία αυτά εκτός από την προφανή χρησιμότητά τους, της γνώσης που συγκροτείς για το πιο αποτρόπαιο ίσως ολοκληρωτικό έγκλημα της ανθρώπινης ιστορίας, σου προσφέρουν αφειδώς τα ερωτήματά τους. Ενδεικτικά: πόσο συνένοχοι είμαστε όταν γνωρίζουμε για ένα έγκλημα που διαπράττεται δίπλα μας και δεν αντιδρούμε; Υπάρχει συνολική ενοχή; Υπάρχει συνολική εξιλέωση από αυτή την ενοχή; Ποιοι επιβιώνουν, πώς επιβιώνουν από τις ακραίες συνθήκες απανθρωποποίησης; Ποιοι ήταν, ποιοι είναι, ποιοι θα είναι οι θύτες; Υπάρχουν στοιχεία κοινά στις κοινωνίες που εξαθλιώνονται από τους πολέμους και τις οικονομικές κρίσεις και στις μικροκοινωνίες των εγκλωβισμένων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης; Είναι τα στρατόπεδα συγκέντρωσης ένα πειραματικό εργαστήριο για μια σειρά επιστήμες: ανθρωπολογία, ιστορία, κοινωνιολογία, γλωσσολογία, ψυχολογία;

Στα βιβλία αυτά δεν κυριαρχεί η περιγραφή φρικιαστικών στιγμιότυπων. Αυτό που στοιχειώνει τον αναγνώστη είναι ο αναστοχασμός του βιώματος, το θάρρος του διανοητή να αντιμετωπίσει τις αμείλικτες εμπειρίες του με τρόπο χρήσιμο σε όποιον διαβάσει την αφήγηση ή τη σκέψη του. Πόσο βαθειά ανθρώπινος είναι ο στόχος αυτός: να κάνεις χρήσιμο στην κοινωνία το βίωμά σου.