Warsaw Session VI: Oświęcim

Αμήχανο πράγμα να γράψεις, να περιγράψεις την επίσκεψή σου στο Auschwitz. Καταρχάς τι έχεις εσύ να πεις, όταν έχεις διαβάσει, όταν έχουν μιλήσει γι’ αυτό άνθρωποι που το έζησαν. Ποιος είσαι εσύ ο τουρίστας που νομιμοποιείσαι να περιγράψεις ένα… «αξιοθέατο». Έχεις καταλάβει όταν το επισκέφθηκες πως εκεί που περπάτησες, ανάσανες, ακούμπησες, είδες, μύρισες, κάποτε, πριν 70 χρόνια, άνθρωποι πέθαναν, κραυγές ρηγμάτωσαν το χρόνο, απελπισία, αγωνία, παραίτηση πότισε το χώμα, τα τούβλα, τις πέτρες, τα δέντρα, τα σίδερα, τις σκάλες.

Το Άουσβιτς δεν είναι τόπος μαρτυρίου, δεν είναι μόνο αυτό. Ο θάνατος, η δολοφονία, η γενοκτονία είναι αποτρόπαιες πράξεις, συστατικές των εθνικισμών, των -ισμών, της εξουσίας, των πολέμων. Ήταν, είναι και δυστυχώς θα είναι. Το ιδιαίτερο με τα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης είναι ότι εδώ μιλάμε για ψυχρή, μεθοδική εξόντωση. Το Άουσβιτς ήταν μια εκπληκτική γερμανική βιομηχανία παραγωγής θανάτου. Δούλεψε σαν τέλεια μηχανή εξαφανίζοντας 1,1 εκατ. ανθρώπους. Καθετί από όσα αποτρόπαια ξέρουμε (τα ντους με αέριο, τα χρυσά δόντια, τα μαλλιά, τα κρεματόρια) είχαν μια απόλυτη λειτουργικότητα που παρήγαγε οφέλη ή υπηρετούσε οικονομία χρόνου και δυνάμεων παράγοντας και προϊόντα προς εκμετάλλευση: τόνοι χρυσού για τον πόλεμο, υφάσματα για τις στρατιωτικές στολές από τα μαλλιά και τις τρίχες των εγκλείστων, τόνοι αντικειμένων καθημερινής χρήσης για το γερμανικό λαό, κούκλες και παιχνίδια εβραιόπουλων που θανατώθηκαν με Zyklon B για τα παιδάκια των Αρίων. Πόσοι ηλικιωμένοι Γερμανοί σήμερα έχουν παίξει με κουκλίτσες που έχασε ένα κοριτσάκι στο παγωμένο Άουσβιτς λίγο πριν αναπνεύσει το αέριο για τις κατσαρίδες που του έκαψε τα σωθικά. Τα τατουάζ στα χέρια δεν είναι κανένα φετίχ ή παραξενιά τίποτα σαλταρισμένων SS. Είναι τυπωμένη στο δέρμα γραφειοκρατία της βιομηχανίας θανάτου. Οι Γερμανοί κρατούσαν εκπληκτικό αρχείο εισροών, εκροών των στρατοπέδων. Οι Γερμανοί δολοφόνησαν οργανωμένα. Υπάρχουν, υπήρξαν καρτελίτσες, εγγραφές για τον καθένα εκεί μέσα. Στην αρχή τους φωτογράφιζαν, όπως κάνουμε σήμερα στους κρατούμενους και τους φυλακισμένους. Όμως οι φωτογραφίες κόστιζαν, και σκέφτηκαν να γράφουν τον αριθμό μητρώου του κρατούμενου με μελάνι στο στήθος. Όμως το μελάνι ξέφτιζε και το στήθος δυσκόλευε την ταχεία αναγνώριση. Επόμενη ιδέα και βελτιστοποίηση της διαδικασίας: το τατουάζ. Απλά πράγματα.

Τι είναι το Άουσβιτς σήμερα; Τι ήθελα λοιπόν εγώ εκεί; Ήθελα να προσκυνήσω. Ήθελα να καταθέσω τον πόνο μου, υπερβολική η λέξη…, την οδύνη, στον τόπο αυτό. Ήθελα κάπως να κάνω απτό στο μυαλό μου το έγκλημα, όχι για να αποδειχτεί πως όσα διαβάζω έγιναν, αλλά γιατί όσα έγιναν, δεν έγιναν σε ένα ή δεκάδες βιβλία που διάβασα στο σπίτι, στο τραίνο, στην αυλή μου. Έγιναν σε αυτό τον παγωμένο τόπο, πίσω από αυτούς τους τοίχους, σε αυτό το ανθισμένο χώμα. Όπως έγινε η Ακρόπολη που επισκέπτομαι, έγινε και το Άουσβιτς. Δεν ήμουν μόνος εκεί. Στην ίδια ομάδα ήμασταν 3 Έλληνες, 2 Καναδοί, 2 Πολωνοί, 1 πανύψηλος Δανός, 2 Βέλγοι με την κόρη τους, θα ήταν και κάποιοι Ισπανοί. Δεν ήμασταν μόνοι μας. Τις ώρες που ήμασταν στο Άουσβιτς 1 και το Άουσβιτς 2 (Μπιρκενάου) ήταν μαζί μας χιλιάδες προσκυνητές κάθε φυλής και χρώματος. Ένα απίστευτο μελίσσι ψιθύρων σε κάθε γλώσσα σερνόταν στους διαδρόμους και τα κτίρια. Οι παραφωνίες σε όλα αυτά, ανάξιες λόγου. Νομίζω πως το πρώτο φιλτράρισμα γίνεται γιατί δεν τολμούν όλοι να επισκεφτούν το Άουσβιτς. Δύσκολα επομένως θα δεις έναν μαλάκα να γελάει εκεί μέσα, να μιλάει δυνατά, να βγάζει σέλφι. Βγάζουν όμως φωτογραφίες. Παρακολουθώντας τον κόσμο που μαζί μου και γύρω μου κινούνταν δεν είδα ανθρώπους να φωτογραφίζουν «τοπία», νομίζω πως αποτύπωναν αυτά που βλέπουν, αγωνιώντας κάπως να τα κρατήσουν παραπάνω από το φευγαλέο πέρασμά τους. Εξάλλου και η μουσειακή διαχείριση της μνήμης σε ένα τέτοιο χώρο έχει αμήχανα στοιχεία: τα μαλλιά, οι βαλίτσες, τα μεταλλικά αντικείμενα πρέπει να συντηρηθούν όπως όλα τα εκθέματα σε όλα τα μουσεία του κόσμου. Να μετατραπούν από υπολείμματα ανθρώπων και ζωών, από προϊόντα του εγκλήματος, σε εκθέματα ενός μουσείου.

Όλα τα κτίρια είναι χαμηλά, πιο χαμηλά από όσο περίμενα. Αυτή η παράδοξη εντύπωση δεν ήταν η μόνη που είχα πηγαίνοντας εκεί. Υπήρχε κι ένα περίεργο πράγμα: ένιωσα πως δεν μπορώ να αφήσω κάποιο αντικείμενο ή κάποιο χώρο χωρίς να το δω. Στο Άουσβιτς 1, στο υπόγειο του διοικητηρίου υπάρχουν κελιά. Είναι 4-5 στη σειρά, όλα ίδια. Έχουν «ματάκι» στην πόρτα. Ζυγώνεις, σκύβεις, κοιτάς έναν άδειο χώρο. Και το δεύτερο είναι ίδιο. Έσκυψα και κοίταξα σε όλα - ένιωθα πως δεν είναι δίκαιο κάτι να μην το δω γιατί θα είναι ίδιο, γιατί τίποτα δεν είναι ίδιο, γιατί δεν κοιτάζω το χώρο, αλλά όσα έγιναν εκεί.

Η επίσκεψη στο Άουσβιτς ήταν ένα από τα στοιχεία αυτού του ταξιδιού. Δεν πήγαμε όλοι οι φίλοι εκεί. Και ακόμη δεν μιλήσαμε μεταξύ μας γι’ αυτό. Δεν μοιραστήκαμε τις σκέψεις μας, τα συναισθήματά μας. Το ταξίδι αυτό ήταν και η χαρά και η περιέργεια. Όπως το Άουσβιτς είναι και το Οσβιέσιμ, το όνομα του χωριού στα Πολωνικά. Δικαιούται το Άουσβιτς να λέγεται και Οσβιέσιμ.

Αν το Άουσβιτς ήταν «αυτό που έπρεπε να είναι», δεν πίστεψα το ίδιο επισκεπτόμενος το Εβραϊκό Μουσείο της Βαρσοβίας. Ήμουν ο μόνος από την παρέα που βγήκα από εκεί ενοχλημένος. Προσδοκούσα ένα μουσείο αληθινό με αντικείμενα που θα αφηγούνται την ιστορία και τον πολιτισμό της μεγάλης εβραϊκής κοινότητας της Πολωνίας και είδα ένα διαδραστικό ψηφιακό παιχνιδάκι για αμερικανάκια. Το Εβραϊκό Μουσείο της Βαρσοβίας είναι μια απάτη που μετατρέπει τη γνώση σε σκηνοθεσία, τη σκέψη σε συναίσθημα, την περιήγηση σε βιωματικό σεμινάριο. Σχεδόν τίποτα δεν είναι αληθινό, πραγματικό, απτό, όλα είναι μια προεπιλεγμένη virtual υποβολή, μια τρισδιάστατη μετα-εγκυκλοπαίδεια. Είσαι στο 1943 και περπατάς. Οι χώροι έχουν μικρύνει, είναι υποφωτισμένοι, ασφυκτιάς. Τα βήματά σου πάνω στο ξαφνικά μεταλλικό δάπεδο ακούγονται σαν το τραίνο που αφήνει το Ghetto για τα στρατόπεδα εξόντωσης. Γίνεσαι βέβηλα μεταφερόμενος στον ιμάντα του θανάτου. Υποβάλλεσαι γιατί κάποιοι ειδικοί φρόντισαν να σε εξαπατήσουν με αυτή την εικονική πραγματικότητα. Δεν μου αρέσει η ηθική και η αισθητική αυτών των χώρων που καταλαβαίνω και βλέπω πως προκύπτουν τα τελευταία χρόνια σε διάφορες χρήσεις (μουσεία, βιβλιοθήκες κ.α.) και προσπαθούν να «εκσυγχρονίσουν» το προϊόν τους, να το περιτυλίξουν με μια μοντέρνα παρουσίαση. Αυτή η τελευταία αναφορά σε αυτό το κείμενο γίνεται γιατί αν και υπηρετούν διαφορετικού περιεχομένου και σημασίας αφηγήματα, οι δύο χώροι της Πολωνίας, το Άουσβιτς και το Εβραϊκό Μουσείο, με τον τρόπο που διανέμουν το μήνυμά τους νιώθω πως υπερασπίζονται διαφορετικές αρχές.