Ένα κορίτσι

Kαταλογογραφούσα λοιπόν ένα γαλλικό βιβλίο του Docteur Cabanet των αρχών του 20ου αιώνα και ξάφνου γέμισε νερά το γραφείο μου κι ένα κορίτσι βγήκε από το μπάνιο του....

Ένα μπρίκι, η Υπομονή

Το 1817 λοιπόν, εν Βιέννη της Αουστρίας και εν τη Τυπογραφία Ιωάν. Βαρθ. Τσβεκίου τυπώθηκε ένα βιβλίο με τίτλο "Οδηγία θαλάσσιος: θεωρητική και πρακτική: συναθροισμένη από διαφόρους επιστήμονας συγγραφείς θαλασσίους και πλουτισμένη με διαφόρους ειδήσεις" παρά του "θαλασσοπόρου καπιτάν Νικολάου Κεφαλά εκ νήσου Ζακύνθου".

Ο Κεφαλάς υπήρξε ένας εντυπωσιακός "Οδυσσέας" των τελών του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα, μέγιστος αγύρτης, αρωγός της Επανάστασης, πειρατής και θαλασσοπόρος (ταξίδεψε από την Ινδία μέχρι την Αμερική). Η έκδοση είχε μια βινιέτα, ένα μικρό χαρακτικό κόσμημα, στη σελίδα τίτλου: ένα ιστιοφόρο με το όνομα "Υπομονή". Η "Υπομονή" ήταν ένα μπρίκι που ναύλωσε στη Ρωσία το 1816. Νομίζω πως θα τη ναυλώσω κι εγώ για τα ταξίδια του νου μου...

Tavus Kuşu

Είναι ένα "συντακτικόν της ελληνικής γλώσσης" του Λουκά Χριστοδούλου, τυπωμένο το 1883 στην Κωνσταντινούπολη στο Τυπογραφείο Α. Κορομηλά. Προφανώς πέρασε από πολλά χέρια μαθητών, το βιβλίο βιβλιοδετήθηκε για να αντέξει τη φθορά της χρήσης. Βιβλιοδετήθηκε με ό,τι εύκαιρο, εξάλλου δεν χρειάζεται ένα σχολικό βιβλίο τίποτα ακριβές βιβλιοδεσίες. Αρκεί το περιτύλιγμα των οθωμανικών τσιγάρων "το παγώνι" (Tavus Kuşu). Στη μέσα πλευρά του χαρτονένιου κουτιού είναι γραμμένα με μολύβι και τα βερεσέδια των "διδασκάλων" Νικολάου, Ιωάννου, Αντωνίου. Βερεσέδια που έμειναν εκκρεμή κάπως 130 χρόνια μετά...

Τύποις του χρόνου

Είναι το "Θεολογικόν" του Ευγενίου του Βουλγάρεως τυπωμένο στη Βενετία ("νυν το πρώτον" εκδιδόμενον) το 1872. Δεν είναι αυτό το θέμα. Είναι αυτή η κάπως ποιητική και παραβολική αναφορά στον εκδότη στη σελίδα τίτλου: "τύποις του Χρόνου". Όλα αυτά που ο χρόνος αποτυπώνει είναι τα σημάδια της φθοράς, είναι το ζύγισμα των σημαντικών και το απόσταγμα της ελπίδας. Ο χρόνος είναι ένα παιδί που σου βγάζει τη γλώσσα...

Μια εκδρομή του 1927

Η εκδρομή αυτή έγινε στις 12, 13 και 14 Μαΐου 1927. Ήταν τριήμερη, συμμετείχαν μαθητές του Α' Γυμνασίου Αρρένων Αθηνών και είχε σταθμούς τις Μυκήνες, το Ηραίο (του Άργους), το Ναύπλιο, την Επίδαυρο την Τίρυνθα και το Άργος. Οι μαθητές της Αθήνας μετά την παροχή 210 κλινοσκεπασμάτων από το Υπουργείο Στρατιωτικών θα "στρατοπέδευαν" στο Γυμνάσιο Αρρένων του Ναυπλίου. Η εκδρομή θα είχε στόχο τα διάφορα τμήματα εργασίας των μαθητών να συλλέξουν ποικίλες πληροφορίες από τους τόπους επίσκεψης. Έτσι, η ομάδα συλλογής εντόμων θα συνέλεγε έντομα, ενώ αυτή της συλλογής φυτών θα συγκροτούσε φυτολόγιο των περιοχών. Το ίδιο θα έκανε το 3ο τμήμα, της γεωλογικής συλλογής. Το 4ο τμήμα θα προέβαινε σε φυσικές παρατηρήσεις και θα μελετούσε τα φυσικά φαινόμενα της Αργολίδας, το λαογραφικό θα συγκέντρωνε πληροφορίες για τα ήθη και έθιμα του τόπου, το Τμήμα τοπογραφίας και γεωγραφικών σημειώσεων θα έφτιαχνε το χάρτη των περιοχών, το 7ο τμήμα θα έκανε τις περιγραφές, το 8ο τμήμα θα έγραφε τις αρχαιολογικές ειδήσεις και θα περιέγραφε τους αρχαιολογικούς τόπους και το 9ο τμήμα θα ήταν το τμήμα της ιχνογραφίας.

Στο βιβλίο "Α' Γυμνάσιον Αρρένων Αθηνών : τρεις πολυήμεροι εκδρομαί αυτού" (επιμέλεια Π. Α. Βαλάκη. Εν Αθήναις : Τυπογραφείο Παρασκευά Λεώνη, 1929) καταγράφονται τρεις τέτοιες εκδρομές του Α΄γυμνασίου της Αθήνας, ο σχεδιασμός, η οργάνωση, η εκτέλεση, οι εντυπώσεις. Το βιβλίο μάλλον αποσκοπεί σε μια παιδαγωγική επίδειξη, μάλλον θα αποτελούσε πρωτοποριακή εκπαιδευτική δράση για τα δεδομένα της εποχής, εξάλλου οι μαθητές του Α΄ Γυμνασίου Αρρένων της Αθήνας προφανώς ήταν γόνοι αστών της πρωτεύουσας. Οι εκδρομές αυτές απαίτησαν όχι μόνο την οργάνωση του σχολείου, αλλά και την αρωγή του Υπουργείου Στρατιωτικών και των Σιδηροδρόμων του Ελληνικού Κράτους...

Αν το καταγράφουμε εδώ, είναι γιατί το βιβλιαράκι των 56 σελίδων καταγράφει και τα ονόματα των μαθητών ανά εκδρομή και ανά ομάδα εργασίας. Ας πούμε, στο τμήμα της συλλογής εντόμων μέλος ήταν ο 14χρονος τότε Π. Σπυρομήλιος (της γνωστής οικογενείας...), μετέπειτα αξιωματικός του πολεμικού ναυτικού, διάσημος έρωτας της Μελίνας Μερκούρη, αλλά και Γενικός Διευθυντής το 1959 του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας. Στο βιογραφικό του διαβάζουμε: "Επί Σπυρομήλιου καθιερώθηκαν πολλές νέες πολιτισμικές εκπομπές (στο ΕΙΡ), όπως εκείνες της σειράς «Ηθογραφικά ταξίδια στην Ελλάδα» και «Ιστορίες που τραγούδησε ο λαός μας». Οι θεατρικές εκπομπές (που άρεσαν και στον ίδιο) ανοίχτηκαν στο σύγχρονο ρεπερτόριο και η επιστημονική σειρά «Ομιλούν οι ειδικοί» που παρουσίαζε ο Κωστής Μεραναίος, είχαν ένα απρόβλεπτα μεγάλο ακροατήριο. Ο Σπυρομήλιος ήταν κι ο εμψυχωτής των συναυλιών της συμφωνικής ορχήστρας του ΕΙΡ έξω από το στούντιο, καθώς και των διαγωνισμών σοβαρής μουσικής, παιδικού παραμυθιού και παιδικής ζωγραφικής. Ανεκπλήρωτο, όμως, όνειρό του ήταν ν’ αποκτήσει η Ραδιοφωνία μια αποκλειστικά δική της συμφωνική ορχήστρα."

Μοιάζει κάπως αυτό το τριήμερο ταξίδι του 1927 να άφησε ισχυρό αποτύπωμα στην ψυχή αυτού του πιτσιρικά. Μοιάζει κάποια σχολεία, κάποιοι ελάχιστοι δάσκαλοι να καθορίζουν κάποτε τις ψυχές των μαθητών τους...

Ιστορίες γυναικών

Ο Αναστάσιος Πνευματίκας ζούσε μια φορά κι έναν καιρό στην Πόλη κι έγραφε στίχους, και δοκίμαζε ρίμες και τα κυκλοφορούσε όλα αυτά σε μικρές, ολιγοσέλιδες εκδόσεις. Η ποίησή του ήταν σατιρική, θα τον θεωρούσαμε προπομπό του Σουρή. Ένα από αυτά τα έργα τιτλοφορούνταν "το Σύνταγμα των γυναικών" και αφηγείται κάπως μια νέα επανάσταση των γυναικών εναντίον των ανδρών τους. Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1860 εν Κωνσταντινουπόλει, περιέχει δε ένα ενδιαφέρον χαρακτικό με επαναστατημένες γυναίκες ως εξώφυλλο.

"-εγώ καμμιά δεν έβλαψα εις όλην την ζωήν μου

- δεν έβλαψες, αλλά πολλαί τα πέρνουν εις την πλάτην,

όσα το κάθε φύλλον σου χωρίς όνομα γράφει..."

Τα χρόνια περνούν, τα πράγματα δεν αλλάζουν πολύ, αλλά το φεμινιστικό κίνημα συνεχίζει να παλεύει μαχητικά την πατριαρχία και διεκδικεί τα δικαιώματα των γυναικών στην εργασία, τη σεξουαλικότητα, την κοινωνία. Μια αμερικανίδα, η Caroline Bird Mahoney (1915–2011) γράφει το πολύκροτο "Born Female: the High Cost of Keeping Women Down", ένα από τα πιο δημοφιλή φεμινιστικά βιβλία, που επηρέασε πολλές γυναίκες σε όλο τον κόσμο. Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε ως ΒΙβλίο ΠΕΡιπτέρου (ΒΙΠΕΡ) το 1972.

Μου αρέσουν οι βιβλιοθήκες που μπορούν ισότιμα να φιλοξενούν και τα δυο αυτά βιβλία - σαν μια διαχρονία των κοινωνικών φαινομένων χωρίς εφήμερα, επιπόλαια και αστόχαστα κριτήρια.

Προς χρήσιν μαθητών

Είναι ένας "κατάλογος ανωμάλων ρημάτων και ονομάτων" του Σπυρίδωνος Νικολαΐδου, τυπωμένος στην Αθήνα το 1864 - 5η έκδοση, ένα βιβλίο... προς χρήσιν των μαθητών. Στο μαρτυρούν τα... αυτοσχέδια "ex libris", τα χειρόγραφα κτητορικά σημειώματα, σχόλια των μαθητών που το χρησιμοποίησαν....

Διαβάζεις ονόματα: Κυριακός Μιχαήλ, [δυσανάγνωστο] Χρυσανθός, Κλεάνθης Χ. Μεταξάς, Περικλής [Κορφής].

Διαβάζεις μήνες και ημερομηνίες και χρονολογίες, όμως εσύ στέκεσαι σε αυτό το τελευταίο σημείωμα στην τελευταία σελίδα ενός μαθητή από τη Νάξο. Αναρωτιέσαι πόσα χέρια άλλαξε το βιβλίο που κρατάς στα χέρια σου αυτά τα 157 χρόνια του και πόσες ιστορίες το ταξίδεψαν από άνθρωπο σε άνθρωπο:

"Μαθητής της Ε' τάξεως της Νάξου κατά το έτος 1922, Βασίλειος Δ. Σιδηράς, όστις εδιδάχθη εκ του κυρίου Κουρανδζόγλου"

Ο Κυριάκος Μητσοτάκης μείον δύο

Προφανώς και ο Κυριάκος Μητσοτάκης δεν είναι συγγραφέας, αλλά είναι πρωθυπουργός. Έτσι τα έφερε η ψήφος του ελληνικού λαού. Εξάλλου δεν θα μπορούσε να γράψει το βιβλίο "Πρόσωπα και Τόποι" (εκδόσεις Αίγαγρος) το 1966, γιατί γεννήθηκε το 1968, αν κι εδώ που τα λέμε τα πετσωμένα ΜΜΕ θα μπορούσαν να μας πείσουν και πως μείον δύο χρόνων ο "Μωυσής" έγραφε βιβλία.

Στην περίπτωση λοιπόν που ο πρωθυπουργός δεν έγραφε βιβλία πριν γεννηθεί, ο Κυριάκος Μητσοτάκης ήταν συγγραφέας που γεννήθηκε το 1932 και πέθανε το 1972...

Ο Τσαλέκος και οι σκιές

Υπάρχει μια ξυλογραφία του Γραμματόπουλου, βαλμένη μαζί με άλλες στον "Πάνα" του Μυριβήλη (Οι φίλοι του βιβλίου, 1946). Δείχνει τον Τσαλέκο, ένα παλικάρι 19-20 χρονώ.

Την κοιτάζω μέρες τώρα. Μοιάζει σαν να εκρήγνυται η ζωή, σαν να ανθίζει η ανεμελιά και να απλώνεται το άρωμά της στην πλάση, σαν να μην βλέπει αυτός ο χάρτινος νέος τίποτε άλλο παρά τον ήλιο, τη θάλασσα και τα κορίτσια, ανεμπόδιστα. Και πώς αλλιώς.

Νομίζω πως όλοι κάποτε έτσι κοιτούσαμε τον κόσμο και το χαμόγελό μας τρόμαζε τις σκιές. Μεγαλώνοντας μαθαίνεις πως οι σκιές σαν τις ύαινες επιστρέφουν επίμονα και σε διεκδικούν από τη ζωή, τα σταφύλια και τα κορίτσια. Κι ύστερα οι ύαινες γίνονται αδερφές σου.

Πάντως, όπως κι αν τα καταφέραμε στη ζωή μας αδέρφια μπορούμε ακόμη να αγαπούμε τον νέο που ήμασταν, μπορούμε ακόμη να γευόμαστε τα σταφύλια και τα κορίτσια, μπορούμε να γδέρνουμε τις σκιές για λίγο φως. Και πέρα από τα 47 μας χρόνια...

Μικρή πολιτική ιστορία των ελληνικών εκδόσεων

...Τα παλιά τα χρόνια η οικογένεια ψυχορραγούσε και ψυχορραγούσε σου λέει γιατί το Κομμουνιστικό κράτος την έκανε να ψυχορραγεί το 1928. Γι' αυτό και το ελληνικό κράτος, που δεν ήταν κομμουνιστικό, κήρυξε... ανένδοτο αγώνα ενάντια στον κομμουνισμόν για να προστατέψει την οικογένεια από το ψυχορράγημα! Και το ελληνικό κράτος, που είναι το Πατριαρχείον Αλεξανδρείας, η Αρχιεπισκοπή Αθηνών, το Υπουργείον Στρατιωτικών, το Υπουργείον Παιδείας, το Αρχηγείον Χωροφυλακής και η Επιθεώρησις Πεζικού - τα ίδια με σήμερα δηλαδή... - έδωσε την έγκρισή του για να γραφτεί και να δημοσιευτεί αυτό το βιβλίο της κυρίας Μαργαρίτας (Ραφτοπούλου) Επιτροπάκη, που εντέλει... έσωσε την ελληνική οικογένεια  - που έκτοτε δεν ψυχορραγεί - κι έτσι η ελληνική εκδοτική παραγωγή μας έσωσε από τον κομμουνισμόν...

Σε τόπους άλλους...

Θα μου πεις "μην φεύγει το μυαλό σου σε ταξίδια και τόπους άλλους;", κι εγώ θα καμωθώ πως δεν χαζεύω τόση ώρα ένα τετράτομο "Dictionnaire de la langue francaise ancienne et moderne" του Pierre Richelet, τυπωμένο στη Λυών το 1759. Στην τελευταία σελίδα του πρώτου τόμου κάποιος Κωνστανινοπολίτης μαθητής έχει ζωγραφίσει με μολύβι ένα θαλασσινό τοπίο, βάρκες, ψαράδες, ακροθαλασσιές...

Ένα περιπετειώδες αρχίγραμμα

Είναι ένα βιβλίο του 1592, τυπωμένο στο "Λούγδουνο" (που θα έλεγε κι ο Αστερίξ), στη Λυών δηλαδή: "Iusti Lipsi de constantia libri duo qui alloquium praecipuè continent in publicis malis". O συγγραφέας Joest Lips ήταν Φλαμανδός φιλόλογος, φιλόσοφος και ουμανιστής, οπαδός του στωικισμού, τον οποίο επιχείρησε να συνδέσει με τον χριστιανισμό.

Όμως εδώ μας ενδιαφέρει ένα γράμμα, το πρώτο γράμμα του βιβλίου του, ένα Q. Μέσα σε αυτό το πρώτο Q ενός βιβλίου του 1592 ένας αετός επιτίθεται σε ένα σαλιγκάρι, ε και μάλλον το τρώει...

Μπουκετάκια

Περιδιάβαινα στους έντυπους αγρούς των αρχών του προηγούμενου αιώνα και μάζεψα μικρούλικα τυπογραφημένα λουλουδάκια απ' τα εξώφυλλα κάποιων βιβλίων κι έφτιαξα ένα μικρό μπουκετάκι...

[Μια μέρα θα φτιάξω μια χάρτα της ελληνικής τυπογραφίας με διακοσμητικά μοτίβα....]

Στους νέους του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

"Κάποιος φίλος μου Αθηναίος, που διάβασε όσα σας είχα πει πέρσι πως περιμένομε από σας, μου έγραφε: καλά τα είπες. Αν όμως οι φοιτητές σας στη Θεσσαλονίκη είναι, καθώς πιστεύω, σαν τους δικούς μας εδώ, τότε πάνε όλα χαμένα..."

Είναι Νοέμβριος του 1928 και ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης επαναλαμβάνει το χαιρετισμό του σε παλιούς και νέους φοιτητές του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Από 60 την πρώτη χρονιά, φέτος είναι 350 και από την πευκοφυτεμένη έπαυλη της Αλατίνης που πρωτοφιλοξένησε το Ίδρυμα, τώρα υπάρχει πια ξεχωριστός, ιδιόκτητος χώρος.

Στο λόγο του του 1928 ο Τριανταφυλλίδης με λυρικές εξάρσεις και περίσσιο διδακτισμό καλεί τους φοιτητές να μην χάνουν το θάρρος τους, αλλά και να μην χάνουν τον καιρό τους παίρνοντας αψήφιστα κάτι πολύ σοβαρό. "Έχομε μια φυλετική ευκολία στην αντίληψη και μια εξυπνάδα", αλλά τεμπελιάζουμε, τους λέει - η εν λόγω άποψη θα επαναληφθεί εκατομμύρια φορές από τους Έλληνες, λες και η εξυπνάδα είναι φυλετικό χαρακτηριστικό. Ο Τριανταφυλλίδης φαίνεται να αντιμετωπίζει με δυσφορία την έλλειψη προπαίδειας και τη μη εργατικότητα των φοιτητών του, αν και δηλώνει "σεβασμό.... για κάθε βιοπαλαιστή". Τους ζητά να αγαπήσουν τον κλάδο που επέλεξαν, να διψούν για μόρφωση (όχι για μάθηση, αλλά για μόρφωση) και να εξυπηρετούν τους άλλους γύρω τους, την οικογένεια, το χωριό, την επαρχία, την πατρίδα την ανθρωπότητα. Σε έναν παράξενα συναισθηματικό λόγο, κάπως πιο πολιτικό από αυτόν της προηγούμενης χρονιάς, με αδιάκοπες παροτρύνσεις, με νουθεσίες και βολονταρισμό ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης επιδιώκει την καλλιέργεια κάποιας φοιτητικής συνείδησης στους ακροατές του. Χαιρετίζει, κλείνοντας το λόγο του, τους πολίτες, τις μητέρες, τους εκπαιδευτικούς λειτουργούς της αυριανής Ελλάδας. Τους εργάτες μιας πατρίδας ωριμότερης ψυχικά από της σημερινής, περισσότερο προκομμένης, πολιτισμένης, ευτυχισμένης....

"Έρχεται... τη βλέπετε...;"

Εκλεκτά βιβλία της τσέπης

Η δεκαετία του '60 δεν ήταν σημαντική μόνο στη μουσική ή τον κινηματογράφο για την Ελλάδα, αλλά και για το χώρο των εκδόσεων. Εμφανίστηκαν και κυριάρχησαν σημαντικές εκδοτικές σειρές, που ναι μεν δεν ήταν πρώτη φορά που εμφανίζονταν στα ελληνικά εκδοτικά πράγματα (προηγήθηκε τη δεκαετία του '30 ο Ελευθερουδάκης), αλλά δοκίμασαν νέα "προϊόντα", ή έριξαν στην αγορά πολλούς τίτλους, σπουδαίες μεταφράσεις και σε πυκνό χρόνο.

Ένα από τα πιο vintage παραδείγματα είναι τα "Εκλεκτά βιβλία της τσέπης" του Πεχλιβανίδη, μια εξαιρετική σειρά pocket books, που μιμήθηκαν (αισθητικά και... πολιτικά) τα αντίστοιχα δυτικά πρότυπα, "κλέβοντας" ενίοτε και τα εξώφυλλα των αμερικανικών και αγγλικών εκδόσεων, φθηνά, με κακής ποιότητας χαρτί, αλλά και με πρωτοπόρες επιλογές. Συχνά για τις μεταφράσεις των ξένων μυθιστορημάτων αξιοποιήθηκαν ποικίλοι αξιόλογοι συγγραφείς, που αναφέρονταν πλέον στις σελίδες τίτλου. Ο Καίσαρ Εμμανουήλ ας πούμε, μετέφρασε "το κόκκινο σήμα της παλληκαριάς" του Crane, διασκεύασε το "Δρόμο προς τη δύση" του Guthrie και το "Μεγάλο ρουμπίνι" του Χώθορν.

Άλλοι μεταφραστές ή διακευαστές: Κοσμάς Πολίτης, Βασίλης Καζαντζής, Κ. Δ. Βενιζέλος, Μαρκέλλα Ψαρρά, Στέλιος Ε. Παπαδάκης, Γεωργία Τασούλη, Βασίλης Λιάσκας, Αλίκη Ζαχαράκη, Σωτήρης Καραγιάννης, Νίκος Προεστόπουλος, Φωκίων Κώνστας, κ.α.