Φραουλίτσες και σπουργιτάκια

Φραουλίτσες, βατόμουρα, λωτούς, ξινόμηλα κι αντίστοιχα χελιδόνια, περιστέρια, σπουργιτάκια, κύκνους δύσκολα κανείς θα τα συνέδεε με βιβλία και παραμύθια. Αλλά αυτή είναι η κωδικοποίηση της παιδικής λογοτεχνίας από τους 2 μεγαλύτερους εκδοτικούς οίκους της χώρας. Στην εμπορική λογική των δύο μεγάλων κάθε ηλικία εγκλωβίζεται σε συγκεκριμένο επίπεδο ανάγνωσης και βέβαια στο κατάλληλο "προϊόν" που εξυπηρετεί τις αντίστοιχες ανάγκες.

Οι δυο μεγάλοι δεν είναι βέβαια οι μόνοι που εγκλωβίζουν τα παιδιά σε συγκεκριμένα κανάλια ανάγνωσης, αφού λίγο πολύ σε πολλά βιβλία εκδοτικών οίκων θα δεις να σημειώνεται το εύρος των ηλικιών στο οποίο απευθύνεται ένα βιβλίο: πχ 6-9 ετών, 9-12 ετών, από 10 ετών κ.α. Συχνά τα τελευταία χρόνια θα συναντήσεις βιβλία μέχρι και για ηλικίες 2+ ! Το ίδιο εφαρμόζουν και τα μεγάλα μονοπωλιακά βιβλιοπωλεία, όπως η Πολιτεία στον online κατάλογό της ή ο Ιανός στα ράφια του.

Εν τέλει το ίδιο το αναγνωστικό κοινό έχει συνηθίσει σε αυτή την κατηγοριοποίηση, την επιζητούν εναγωνίως οι ενήλικες όταν αναζητούν βιβλία για παιδιά, δεν ρισκάρουν ένα βιβλίο για μεγαλύτερα παιδιά ή ενηλίκους, θα ακούσεις συχνά να ζητούν από τους βιβλιοπώλες "ένα βιβλίο για ένα κοριτσάκι 7,5 ετών, "ή ένα αγοράκι 11 χρόνων". Ακόμη και οι εκπαιδευτικοί σε αυτές τις αυτοσχέδιες συλλογές βιβλίων που συγκροτούν εθελοντικά στις σχολικές αίθουσες και τις ονομάζουν στρεβλά "σχολικές βιβλιοθήκες", συνηθίζουν την ταξινόμηση του βιβλιακού υλικού με ταξιθετικά συστήματα βασισμένα στις ηλικίες ή τις σχολικές τάξεις.

Μια εμπορική πρακτική οδηγεί έτσι σε έναν ακρωτηριασμό την αναγνωστική εξερεύνηση ακόμη και στις βιβλιοθήκες και τα σχολεία. Όταν με το πέρασμα της εφηβείας το καναλάρισμα δεν βρίσκει εμπορική σηματοδότηση, ο νέος αναγνώστης αφήνεται μόνος του, άπειρος και ακαθοδήγητος στον ωκεανό των βιβλίων.

Ένας βιβλιοθηκονομικός εμφύλιος του 1880...

Το μακρινό 1880 ο Εμμανουήλ Ροΐδης έγραψε λοιπόν ένα βιβλίο διαχρονικό, το οποίο πολύ μισούμε να αγαπάμε εμείς οι βιβλιοθηκάριοι του τόπου ετούτου: "Η Εθνική Βιβλιοθήκη εν έτει 1880" είναι μια αποτύπωση των κακοδαιμονιών της μεγαλύτερης βιβλιοθήκης της χώρας μας που για δεκαετίες, εκατονταετία και βάλε δηλαδή, έμειναν απαράλλαχτες και κραταιές. Το βιβλιάριο αυτό, όπως και σχεδόν ό,τι άλλο έγραψε ο Ροΐδης, προκάλεσε ισχυρούς κραδασμούς και αντιδράσεις. Την επόμενη χρονιά (το 1881) ανέλαβε να απαντήσει στις επικρίσεις του Ροΐδη ο προκάτοχος και ... διάδοχός του σε αυτή τη θέση, ο Χαρίλαος Μελετόπουλος. 

Στην "Αλήθεια περί της Εθνικής Βιβλιοθήκης" ο Μελετόπουλος "κεντάει την αποδόμηση του Ροΐδη: "Υπάρχουσιν εν πάση κοινωνία και μάλιστα εν κοινωνία αρτιπαγεί άνθρωποι ζώντες διά του σκανδάλου και διά του σκανδάλου δυνάμενοι μόνον να ζήσωσιν... είναι ικανοί να ψέξωσι το άσμα της αηδόνος, να εύρωσιν ότι ο ήλιος της Ελλάδος δεν είναι αρκούντως λαμπρός, και εις αυτόν δε τον Παρθενώνα δύνανται να ανακαλύψωσιν ατελείας... Ανθρώπων τοιούτων, ως φαίνεται, εζήλωσεν την οικτρά δόξαν εν τη νεωτέρα Ελλάδι ο εν τη Εθνική Βιβλιοθήκη ημέτερος προκάτοχος. Μη δυνάμενος να οικοδομήση τι επεχείρησε να καταστρέψη..."

"Μη ευκαιρών ο κ. Ροΐδης ν' απαντήση" στις κατηγορίες και τους χαρακτηρισμούς του Μελετόπουλου (αναιδής, βάτραχος, ασυνείδητος, όφις, μιαρός, κόραξ, άνανδρος, ψιττακός, δολοφόνος) ανέθεσε λέει 6 μήνες μετά αυτή τη δουλειά στον Μιχαήλ Καρατζά, πρώην κλητήρα της Εθνικής Βιβλιοθήκης. Η "Σύντομος απάντησις εις την Αλήθειαν περί της Εθνικής Βιβλιοθήκης" εκδίδεται το 1881, όμως ο Ντελόπουλος καταγράφει στα "φιλολογικά ψευδώνυμα" το όνομα "Μιχαήλ Καρατζάς" στα ψευδώνυμα του Ροΐδη... Ο Ροΐδης δηλαδή απαντά μέσω του Καρατζά στον κατήγορό του...

Σε αυτούς λοιπόν, το Ροΐδη και τον "Καρατζά" απαντά στο κλείσιμο του 1881 ο Δημήτριος Τζανετάκης, πρώην υπάλληλος της Εθνικής Βιβλιοθήκης, "όχι χάριν του Κ. Μελετόπουλου, αλλά χάριν της αληθείας" γι' αυτό και τιτλοφορεί το βιβλιάριό του "Απάντησις προς την σύντομον απάντησιν του Καρατζά-Ροΐδου".

[ Ο Μελετόπουλος θα μείνει έφορος της Εθνικής Βιβλιοθήκης τα έτη 1880-1882, οπότε θα τον διαδεχθεί ο Ροΐδης μέχρι το 1885, που θα τον διαδεχθεί ο Μελετόπουλος μέχρι το 1886, που θα τον διαδεχθεί ο Ροΐδης μέχρι το 1890. Ο Μελετόπουλος δεν ανέλαβε ξανά, ενώ ο Ροΐδης συνέχισε με διακοπές να είναι έφορος μέχρι το 1902]

Η θρησκεία σχολιάζει τον κόσμο

Ποιος άλλος θα μπορούσε να έχει συγκεκριμένη οπτική στην ερμηνεία ή το σχολιασμό κάθε τι επιστητού, αν όχι ένας από τους πιο ισχυρούς θεσμούς του (δυτικού) κόσμου, η θρησκεία; Από τον αποκρυφισμό και την αποικιοκρατία, ως τη σεξουαλικότητα και τον αθλητισμό η εκκλησία παρεμβαίνει, νουθετεί, καταδικάζει, επεμβαίνει διά του λόγου και των εκδόσεών της.

Στους ηλεκτρονικούς καταλόγους των βιβλιοθηκών θα δείτε συχνά στην αναζήτηση ανά θέμα να προκύπτουν αποτελέσματα που εμφανίζουν δίπλα από το κύριο θέμα ενός βιβλίου την επισήμανση "θρησκευτικές απόψεις". Πρόκειται για τον τρόπο που επέλεξαν κάποια στιγμή οι βιβλιοθηκονόμοι να αποδίδουν την τάση της θρησκείας να σχολιάζει από τη δική της συστημική θέση σχεδόν κάθε τι επιστητό, από την ιατρική και τη ψυχολογία, ως τον κομμουνισμό και το γάμο. Όλο αυτό βέβαια δυστυχώς δεν έχει αποτυπωθεί στην επάρκειά του στους καταλόγους των ελληνικών βιβλιοθηκών (λόγω άγνοιας ή θρησκευτικής υποκειμενικότητας πολλών βιβλιοθηκονόμων), γι' αυτό θα ήταν πολύ ενδιαφέρουσα κάποια στιγμή μια βιβλιογραφική προσέγγιση του φαινομένου, αφού μια τέτοια μελέτη θα τεκμηρίωνε το βαθύ αποτύπωμα της Ελλαδικής εκκλησίας (σε συνεργασία και συνάφεια) με τις αντιδραστικές συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις, στην πάλη των ιδεών και στην εκδοτική παραγωγή της χώρας μας.

Για τη σίγουρα όχι πλήρη έκταση της θρησκευτικής παρέμβασης στις ιδέες είναι ενδεικτικό ότι ο Συνεργατικός κατάλογος των ελληνικών ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών, σαφώς μικρότερος μεν από τον προκάτοχό του "Συλλογικό Κατάλογο", καταγράφει 415 περιπτώσεις θεματικών επικεφαλίδων με θεματική υποδιαίρεση τις "θρησκευτικές απόψεις", ενώ αναφορές καταγράφει και ο κατάλογος της Εθνικής Βιβλιοθήκης, με θλιβερό τρόπο...

Tα σκονάκια της "εφηρμοσμένης οικονομικής"

50 χρόνια μετά, ίσως παραπάνω, τα σκονάκια της "εφηρμοσμένης οικονομικής" του Καμπέλη είναι ακόμη εκεί. Ο συντάκτης τους δεν ξέρουμε αν πέρασε το μάθημα, όμως με το εγχειρίδιο δεν ασχολήθηκε ξανά, ούτε για να αφαιρέσει τις μικρές αποδείξεις της παρανομίας του. Το αντίτυπο πουλήθηκε κάποια στιγμή σε ένα παλαιοβιβλιοπωλείο, δεν αγοράστηκε όμως από κανέναν. Το παλαιοβιβλιοπωλείο έκλεισε και το υλικό του δωρήθηκε σε μία βιβλιοθήκη. Τα σκονάκια θα είναι πάντα στη θέση τους, στα ράφια της βιβλιοθήκης, δίπλα σε άλλα εγχειρίδια οικονομικής "προς χρήσιν των σπουδαστών". Πώς να τα χωρίσει κανείς από τα τυπωμένα αδερφάκια τους 50 χρόνια μετά (ίσως παραπάνω);

Οι... κακοί άνθρωποι των τυπογραφείων

 

Το 1977 ο Νικόλαος Γ. Κούτρας-Λασπιώτης εξέδωσε με δικά του έξοδα στην Αθήνα τη φιλοσοφική του πραγματεία με τίτλο "Ό,τι αγνοεί ο άνθρωπος" (Alle ubersezugsrehte vorbehalten). Στη σελίδα τίτλου φρόντισε να υπάρχει ένα μικρό δακτυλογραφημένο σημείωμα που... στάζει φαρμάκι και αμφισβήτηση για το ρόλο των τυπογράφων έναντι των προθέσεων των συγγραφέων: 

"Προσέχετε μόνον το περιεχόμενον, διότι παν σφάλμα οφείλεται εις εσκεμμένην ενέργειαν κακών ανθρώπων, εν τω τυπογραφείω"

Η μις Νέλλα του 1888

Η "μις Νέλλα" τυπώθηκε το 1888. 130 χρόνια μετά ήρθε σε μια μεγάλη βιβλιοθήκη της Αθήνας. Μέσα σε αυτά τα χρόνια φαίνεται να άλλαξε πολλά χέρια, να στάθηκε σε διαφορετικά ράφια, δίπλα σε διάφορα και διαφορετικά βιβλία. Οι σελίδες της έχουν σημάδια, όχι μόνο του καιρού, αλλά και της φροντίδας των ανθρώπων να μην διαλυθεί στα φύλλα που τη συνθέτουν. Έχει και μηνύματά τους, ευχές, ποιηματάκια, αφιερώσεις: στη μέσα πλευρά του οπισθόφυλλου είναι γραμμένο με μολύβι με εξαιρετική ανορθογραφία: "να έχης έγνια του Γαλάνι και να πάρης 18 δρ. το σάβατον το προί με τον Ιωάννην Φούκαν να πάρης 2 τραγιά από τον Γιώργον Θουρκά". Στη μέσα πλευρά του εμπροσθόφυλλου ο Ν. Κ. Παπαϊωαννίδης από την Πάτρα γράφει ένα παράξενο στιχάκι-αφιέρωση το 1891: "Γιάννα μου σε αγαπώ, άνοιξε, κλαίω σαν μωρό". Το 1892 ( ; ) κάποιος [δυσανάγνωστο επώνυμο] στα Σχορέτσανα Άρτης (σήμερα Καταρράκτης...) αφιερώνει το βιβλίο με το εξής μήνυμα "ως σημείον αιωνίας και παντοτινής φιλίας τούνομά μου εγχαράττω". "Ο Νομάρχης Άρτης [δυσανάγνωστο] ότι συνεπεία της προθεσμίας της ε.ε. ημέρας και ώρας ενάτης" : κείμενο γραμμένο στην έξω πλευρά του οπισθόφυλλου - χρονολογούμενο μάλλον το 1894.

Το ίδιο το βιβλίο είναι δύο έργα σε ένα τεκμήριο. Η μετάφραση της "Μις Νέλλα", ενός γαλλικού διηγήματος χωρίς αναφορά συγγραφέα, είναι της δεσποινίδος Ελένης Κ. Δερέκα. Στον πρόλογο η συγγραφέας ομολογεί πως την παρότρυναν οι φίλοι της να τυπώσει τη μεταφραστική της αυτή δοκιμή. Το πρωτότυπο είχε δημοσιευθεί στο περιoδικό "Revue des deux mondes". Στο γαλλικό πρωτότυπο εντοπίζεται τελικά και ο συγγραφέας: Pavie, Theodore Marie (1811-1896). Το δεύτερο μέρος του βιβλίου περιλαμβάνει ποιήματα της δεσποινίδος Δερέκα.

Η Ελένη Κ. Δερέκα υπήρξε μια από τις πρώτες ποιήτριες του νεοελληνικού κράτους.

Το Λεξικό του Σπάρταλη το 1911

Οι βιβλιοθηκάριοι είμαστε μερικές φορές ντεντέκτιβ. Είτε στην καταλογογράφηση, την ένταξη και περιγραφή ενός έργου στον κατάλογο της βιβλιοθήκης, είτε στην εξυπηρέτηση ενός πληροφοριακού αιτήματος, σκάβουμε, διερευνούμε, αποκλείουμε, συσχετίζουμε απίθανα πράγματα και στοιχεία, αξιοποιώντας κάθε διαθέσιμη βοήθεια. Αν θέλουμε...

Το γαλλοελληνικό λεξικό του Καρόλου Σπάρταλη τυπώθηκε πρώτη φορά στην Αθήνα από την Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία. Τα λεξικά είναι αγαπημένο είδος βιβλίου: είναι θερμόμετρο των πνευματικών τάσεων μιας εποχής, δείχνουν τις πολιτιστικές, επιστημονικές, πολιτικές και οικονομικές διαδρομές από γλώσσα σε γλώσσα, από χώρα σε χώρα, από εποχή σε εποχή. Το πρόβλημα με το συγκεκριμένο λεξικό, όπως και με τα περισσότερα, είναι ότι ως κατεξοχήν χρηστικό βιβλίο δεν τυγχάνει της ιδιαίτερης φροντίδας του εκδότη, σπάνια δηλώνει τις ανατυπώσεις ή τα έτη έκδοσης, επανέκδοσης και ανατύπωσης. Πράγμα που για τους σχολαστικούς της οργάνωσης βιβλιοθηκάριους είναι μια κάποια πηγή... άγχους κι εκνευρισμού.

Ξεκινάς μια πορεία λοιπόν για να βρεις πότε εκδόθηκε τελικά αυτό το μικρό λεξικάκι των περίπου 450 σελίδων, το οποίο πουθενά δεν δηλώνει χρονολογία. Σε μένα είχε φτάσει το 2018 μέσω μιας δωρεάς. Ο δωρητής ήταν επιμελής βιβλιόφιλος, πάντα έγραφε το ονοματεπώνυμό του στα βιβλία του, τον χρόνο απόκτησης και καμιά φορά στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου κολλούσε ένα μικρό χαρτάκι, στο οποίο διατύπωνε πυκνά την άποψή του για το βιβλίο. Ο δωρητής γράφει λοιπόν πως το αγόρασε το 1912. Άρα αποκλείουμε πως έχει εκδοθεί μετά από αυτή τη χρονιά. Αναζητώ στοιχεία για το συγγραφέα Κάρολο Σπάρταλη ή Σπαρτάλη. Δεν βρίσκω τίποτα διαφωτιστικό, ούτε στο internet, ούτε σε εγκυκλοπαίδειες. Αναρωτιέμαι αν είναι Έλληνας, οπότε αναζητώ τον Charles Spartali. Βρίσκω περισσότερες αναφορές (κάποιες σε τουρκικές βιβλιοθήκες), ουσιαστικά όμως πάλι δεν υπάρχει αποτέλεσμα. Υπάρχει μία ελληνικής καταγωγής διάσημη βρετανίδα ζωγράφος με το ίδιο επώνυμο, η Marie Euphrosyne Spartali (1844-1927) - χάθηκα εκούσια για λίγο διαβάζοντας τη βιογραφία της. Τελειώνω εδώ: οι Σπαρτάληδες ήταν Έλληνες, αλλά ως εκεί. 

Πάμε τώρα να δούμε τον εκδότη: το 1909, το 1910 και το 1911 η "Ελληνική Εκδοτική Εταιρεία" εκδίδει βιβλία, κάποια από αυτά τα ήξερα. Με μια αναζήτηση σε καταλόγους βιβλιοθηκών εντοπίζω το χρονικό εύρος της παραγωγής της, βρίσκω το λεξικό, το έχουν κι άλλοι, αχρονολόγητο όμως. Στη βιβλιοθήκη που εργαζόμουν είχαμε κι άλλες εκδόσεις τους, τις εντοπίζω και τις πιάνω στα χέρια μου. Προτιμώ την "Ιστορία της Φραγκοκρατίας εν Ελλάδι" γιατί τυπώθηκε σε τεύχη (1909-1910) και δεν την είχαμε δέσει (ο βιβλιοδέτης συνήθως αφαιρεί τα εξώφυλλα κι εμείς χάνουμε τις πληροφορίες που αυτά περιέχουν). Στο πρώτο τεύχος διαβάζω ποιοι έφτιαξαν και διαχειρίζονται την ανώνυμη μετοχική εταιρεία: στο ΔΣ της είναι διευθυντές τραπεζών (Νικολαΐδης, Ηλιόπουλος), οικονομικοί παράγοντες (Ζαΐμης), καθηγητές πανεπιστημίου (Λάμπρος, Στρέιτ) και ο Δημήτριος Καμπούρογλου (έφορος τότε της Εθνικής Βιβλιοθήκης). Πίσω από όλους αυτούς, γενικός διευθυντής και σύμβουλος, είναι ο γνωστός εκδότης Κάρολος Μπεκ. Στο τελευταίο τεύχος βρίσκω αναφορά σε άλλες εκδόσεις της ΕΕΕ. Το λεξικό του Σπαρτάλη λείπει. Άρα δεν τυπώθηκε το 1909 ή το 1910. Καταλήγουμε: το λεξικό του Σπαρτάλη εκδόθηκε το πιθανότερο το 1911.

*Ελευθερουδάκης, Κολλάρος, Τζάκας-Δελαγραμμάτικας και Σιδέρης δημιούργησαν μια νέα "Ελληνική Εκδοτική Εταιρία" το 1937, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες του κραχ του '29 και τους "περιορισμούς" του μεταξικού καθεστώτος.

** Το γαλλοελληνικό λεξικό του Σπάρταλη ανατυπώθηκε από τους εκδότες Ελευθερουδάκη, Σαλίβερο και Αστέρα.

E bibliotheca Woogiana

Είναι μια δίτομη "Scriptorum ecclesiasticorum Historia Literaria" (ένα βιογραφικό λεξικό εκκλησιαστικής ιστορίας), γραμμένη από τον Guilielmo Cave και ανατυπωμένη το 1740-1743 στην Οξφόρδη "apud Josephum Pote bibliopolam Etonensem". Θα μπορούσε να είναι ένα βιβλίο στο οποίο θα παρέπεμπε κάποιο διήγημα του Borges, αναφέροντας την παράδοξη ιστορία του χαμένου έργου κάποιου πρώιμου εκκλησιαστικού συγγραφέα.

Στη μαρμαρόκολλα που στολίζει την μέσα πλευρά του δερμάτινου εξωφύλλου υπάρχει ένας τρομακτικός χάρος καθισμένος σε μαρμάρινη σαρκοφάγο κάποιου νεκροταφείου κρατώντας μια ζυγαριά στο ένα του χέρι κι ένα δρεπάνι στο άλλο, ή για να το πω ορθότερα ένα ex libris χαρακτικό με την παραπάνω σκηνή και την επιγραφή "E bibliotheca Woogiana". Η Bibliotheca Woogiana ήταν η ιδιωτική βιβλιοθήκη ενός Ευαγγελικού ιερέα των τελών του 17ου και των αρχών του 18ου αιώνα, του Karl Christian Moritz Woog (1684-1760). Το 1755 πωλήθηκε στη Δρέσδη, τα βιβλία του Woog σκόρπισαν στον κόσμο, δυο από αυτά τα κράτησα στα χέρια μου πριν λίγα χρόνια.

Το έργο είναι γραμμένο στα λατινικά. Η τελευταία σελίδα του δεύτερου τόμου είναι όμως γραμμένη στα αγγλικά, αφού είναι μια διαφήμιση της Πρωτομαγιάς του 1743 ή για να το πούμε καλύτερα μια έκκληση για χρηματοδότηση δύο νέων εκδόσεων κι ένα σημείωμα για τον βιβλιοδέτη αυτού του δεύτερου τόμου. Οι διαφημίσεις αυτές, ή αγγελίες, ήταν συνηθισμένη πρακτική του 18ου αιώνα στα βρετανικά τυπογραφικά ήθη.

Μια βιβλιοδεσία των αρχών του 19ου αιώνα

Τα "Στοιχεία της Λογικής, Μεταφυσικής και Ηθικής" του "Φραγγίσκου Σοαυίου" (Soave, Francesco,1743-1806) μεταφράστηκαν στα ελληνικά από τον ιεροδιάκονο Γρηγόριο Κωνσταντά το Μηλιώτη, και τυπώθηκαν στη Βενετία το 1802 από το Τυπογραφείο του Νικολάου του Γλυκύ του εξ Ιωαννίνων...

Το αντίτυπο που καταλογογράφησα στις αρχές του 2020 στη βιβλιοθήκη της Ακαδημίας Αθηνών άνηκε στη συλλογή ενός διάσημου φιλολόγου των τελών του 19ου, του Κωνσταντίνου Κόντου, και βρίθει (όπως σχεδόν όλα τα βιβλία της βιβλιοθήκης του) από σχόλια, παρατηρήσεις και παραπομπές σημειωμένα με μολύβι στο περιθώριο.

Στάθηκα όμως τότε στη δερματόδετη βιβλιοδεσία και κυρίως στη ράχη του αντιτύπου: ένα πουλί ακουμπά σε μια κρήνη κρατώντας ένα κλαδί στο ράμφος του. Καθώς κοιτούσα την εικόνα της ράχης πρόσεξα και τον τίτλο που έχει σφραγιστεί: "στοιχεία της φιλοσοφίας". Καθώς τα στοιχεία ("γραμματοσειρά") είναι ίδια με τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται στο τυπωμένο κείμενο των σελίδων, είναι εύκολο να συμπεράνει κανείς πως και η βιβλιοδεσία είναι του Τυπογραφείου των Γλυκήδων...

Σε μία από τις πρώτες σελίδες υπάρχει χειρόγραφο κείμενο με αναφορά στην εμφάνιση σέλαος στον ουρανό τον Φεβρουάριο του 1872, γραμμένο από κάποιον (μοναχό ίσως) Ζαφείριο...

Τα marginalia του Κωνσταντίνου Κόντου

Ο Κωνσταντίνος Κόντος (1834-1909) ήταν ένας από τους σημαντικότερους ελληνιστές φιλολόγους του 19ου αιώνα, με διεθνείς διασυνδέσεις και με πανευρωπαϊκή αποδοχή. Μετριοπαθής στο γλωσσικό ζήτημα που δίχασε τον ελληνικό φιλολογικό, λογοτεχνικό και πολιτικό κόσμο, αλλά με ισχυρές κόντρες με πολλούς στην εποχή του για γλωσσικά πράγματα. Πληροφορίες αναφέρουν πως ήταν δύσκολος άνθρωπος, στρυφνός και σχολαστικός, στοιχείο που μπορεί κανείς να υποψιαστεί προσεγγίζοντας επιμελώς τη συλλογή των βιβλίων του στην Ακαδημία Αθηνών.  Για τους βιβλιοθηκαρίους που καταλογογραφούν ή οργανώνουν βιβλιοθήκες τέτοια συμπεράσματα είναι σχεδόν προφανή, όταν τη δουλειά τους τη χαρακτηρίζει η έγνοια για το ίδιο το αντικείμενο της δουλειάς και όχι η διαχειριστική επιπολαιότητα: οι άνθρωποι είναι (και) τα βιβλία που διαβάζουν ή δεν διαβάζουν, η φροντίδα τους γι' αυτά, οι σημειώσεις που κάνουν, ο γραφικός τους χαρακτήρας, οι σφραγίδες που τους βάζουν κι όλα αυτά τα λοιπά της ανάγνωσης και κατοχής των βιβλίων. Άκοπα βιβλία με αφιερώσεις είναι βιβλία που προφανώς δωρήθηκαν, αλλά ο αποδέκτης τους ουδόλως ενδιαφέρθηκε να τα δει έστω - καταλαβαίνεις εύκολα ποια γνώμη είχε για τον δωρητή...

Ο Κόντος είναι μοναδική περίπτωση από όσους κατόχους βιβλιοθηκών έχουν περάσει από τα χέρια μου. Όχι μόνο για τον πλούτο του υλικού και την πλήρη φιλολογική αποτύπωση του 19ου αιώνα στην Ελλάδα και διεθνώς μέσα από τα βιβλία της της συλλογής του, ούτε μόνο για το πλήθος των ιδιόχειρων αφιερώσεων που συναντά κανείς στα βιβλία της συλλογής του από κάθε σημαντική προσωπικότητα του 19ου αιώνα. Αλλά για τη σχέση του με αυτά. Βιβλιόδεσε πολλά από τα βιβλία του με πρωτότυπο τρόπο: κάθε τυπωμένη σελίδα συνοδεύεται από μία κενή (λευκή ή γαλάζια), προκειμένου να σημειώνει σε αυτές τις γλωσσικές του παρατηρήσεις. Όποτε δεν το έχει κάνει αυτό, στις τυπωμένες σελίδες μυρμηγκιάζουν πυκνά σχόλια γραμμένα με μολύβι. Συχνά όμως τα περιθώρια των τυπωμένων σελίδων δεν του φτάνουν, ούτε οι κενές που ο βιβλιοδέτης πρόσθεσε. Από κάποια βιβλία της συλλογής του ξεχειλίζουν 120-150 χρόνια μετά πυκνογραμμένα χαρτιά με μικρά και πυκνά γραμματάκια, σαν μυρμήγκια που μαζεύονται γύρω από πεθαμένο ζουζούνι, σύμβολα και αριθμοί παντού, παραπομπές και κλίσεις, ερμηνείες, διορθώσεις, συμπληρώσεις, αφορισμοί.

Όπως για παράδειγμα σε αυτή τη Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσης του 1857 γραμμένης από τον Γ. Γεννάδιο. Οι κενές σελίδες είναι γαλάζιες. Θυμίζουν το χαρτί που μπορεί κανείς να βρει σε (ελληνικές) εκδόσεις που έγιναν τον 19ο αιώνα στη Ρωσία.

Ένα ποίημα του Ιάκωβου Καμπανέλλη για το Μητσοτάκη

Το 1965 κυκλοφόρησε ένα εβδομαδιαίο πολιτικό, κοινωνικό και σατιρικό περιοδικό. Αφορμή για το "Σκούφο της Δημοκρατίας" ήταν η "Αποστασία". Διευθυντής της ήταν ο Φαίδων Βαλσαμάκης και στους συνεργάτες της περιλαμβάνονται οι γελοιογράφοι Κυρ και Νίκος Μαρουλάκης. Στο πρώτο φύλλο τον ποιητικό του σατιρικό οβολό καταθέτει και ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, περιποιώντας "τιμή" στους αποστάτες Μητσοτάκη και Νόβα παραφράζοντας την "Ιθάκη' του Καβάφη.

"Σα βγεις στον πηγαιμό για το παλάτι

παρέα με το Νόβα και τον Μητσοτάκη,

να εύχεσαι νάναι πολλές η μέρες σου,

γεμάτες απεργίες, γεμάτες διαδηλώσεις.

Τους ανενδότους δημοκράτες, τους πιστούς,

τον προδομένο Παπανδρέου μην φοβάσαι,

τέτοια στον δρόμο σου ποτέ σου δεν θα βρεις,

αν μεν η σκέψις σου αλλού, αν εκλεκτόν

δελτίον ειδήσεων τα παραβλέπει.

Τους ανενδότους δημοκράτες, τον λαό,

τον άγριο Παπανδρέου δεν θα συναντήσεις,

αν δεν τους κουβαλείς μες στην ψυχή σου,

αν η Θεσσαλονίκη δεν τους στήνει εμπρός σου.

Να εύχεσαι να είναι πολλές η ημέρες σου.

Πολλές η συνεδριάσεις της Βουλής να είναι

που με τι θάρρος, τι αποκοτιά

θα πεις θεωρίες πρωτοειπωμένες.

Να μπαίνεις σε σαλόνια Αμερικανικά

και τες καλές παρέες ν' αποκτήσεις

Χοϊδάν και Αρναούτην και Γαρουφαλιάν

και πρόσωπα βασιλικά κάθε λογής

όσο μπορείς πιο άφθονα πρόσωπα βασιλικά

σε Υπουργεία και Πεντάγωνα πολλά να πας

να μάθεις και να μάθεις απ' τους σπουδαγμένους.

Πάντα στο νου σου νάχεις το Παλάτι.

Η εύνοιά του να είναι ο προορισμός σου.

Αλλά μη βιάζεις το σοσιαλισμό σου διόλου.

Καλλίτερα χρόνια πολλά να διαρκέσει,

και ώριμος πια να αράξεις δεξιά,

ελαφρύς από όσα πέταξες στο δρόμο

ελαφρύτερος με όσα πήρες από το Παλάτι.

Μα το Παλάτι σ' έδωσε τ' ωραίο μάθημα.

Χωρίς αυτό δεν θάχες ανανήψει.

Άλλα δεν έχει να σε μάθει πια.

Κι αν λιγοστό το βρεις, το Παλάτι δεν σε γέλασε.

Έτσι που έγινες πρωθυπουργός, με τέτοια πείρα,

ήδη θα το κατάλαβες Παλάτια τι σημαίνουν.