Κυριακή 4 Δεκεμβρίου 2022

Τραγουδώντας την απελευθέρωση της Κρήτης και στο Βουκουρέστι


"Ακτή. Εκ δεξιόν μικρόν τι δάσος, εν μέσω του οποίου φαίνεται ναός αρχαίος, ημικρήμνιστος...".

Με αυτή τη σκηνική οδηγία ξεκινά ένα νεοελληνικό δράμα που τυπώθηκε το 1898 στο Βουκουρέστι, αγνώστου συγγραφέα κι εκδότη, το οποίο φέρει τον τίτλο "Η Ελλάς και η αυτονομία της Κρήτης: λυρικόν δραμάτιον εις πράξην μίαν: γραφέν επί τη ευκαιρία της 25 Μαρτίου, άμα τη αγγελία της χαρμοσύνου ελευθερίας των δυνάμεων υπέρ της Ελλάδος".


Μετά το Βατούμ και την Αθήνα βλέπουμε εδώ άλλη μια πόλη να χαίρεται με την απελευθέρωση της Κρήτης. Εδώ δεν έχουμε λυρικό ποίημα, αλλά θεατρικό έργο: τα πρόσωπά του είναι η Ελλάς, η Κρήτη, η Ρωσία, ο Καποδίστριας, ο Ρήγας ο Φεραίος κι ο Λεωνίδας ο Θερμοπυλομάχος!


Ο εκδότης του έργου (και μάλλον και συγγραφέας του), αφιερώνει το δραμάτιόν του στην "ευγενεστάτη και φιλόμουσο Ευφροσύνη Χάιτα", της γνωστής ελληνικής οικογενείας Χάιτα, που είναι πια θαμμένη στο κοιμητήριο Bellu του Βουκουρεστίου.

Την ίδια χρονιά η "Η Ελλάς και η αυτονομία της Κρήτης" τυπώνεται και στη βουλγαρική Βάρνα ("Βάρνη") από τον Λ. Νίτσε και παρουσιάζεται στο θέατρό της. Ο συγγραφέας εδώ κατονομάζεται: είναι ο ηθοποιός Εμμανουήλ Λοράνδος.

Τετάρτη 30 Νοεμβρίου 2022

Τραγουδώντας την απελευθέρωση της Κρήτης και στην Αθήνα


Αφού λέμε για την απελευθέρωση της Κρήτης (αν και όποτε έγινε), ας πούμε και για μια ακόμη λυρική έκφραση της χαράς που αυτή προκάλεσε στα τέλη του 19ου αιώνα. Εδώ ο ποιητής είναι ο Ιωάννης Ν. Γιαννικάκης, η έμπνευση έχει άμεσες αναφορές στα αρχαία έπη, γι' αυτό και η 39σέλιδη "Καταιγίς" ξεκινά με την επίκληση της γνωστής από τον Όμηρο σεπτής θεάς, μολονότι "έκτοτε έχουσι διαρρεύσει τοσούτοι πανδαμάτορες αιώνες..."


Το ποίημα ωστόσο αφιερώνεται σε έναν Άγγλο πολιτικό, τον Sir Charles Wentworth Dilke -2nd Baronet (1843–1911), φιλελεύθερο και ριζοσπάστη πολιτικό, "ούτινος η φωνή", όπως χαρακτηριστικά λέει ο Γιαννικάκης, "πολλάκις υψώθη υπεραμυνομένη των δικαίων των υποδούλων λαών".

Την αφιέρωση στον Κάρολο το Δίλκε κάνει ένα ταπεινό τέκνο της "αιματοβαφούς" (κι εδώ) Κρήτης...

Κυριακή 27 Νοεμβρίου 2022

Τραγουδώντας την απελευθέρωση της Κρήτης στο Βατούμ

Όταν λευτερώθηκε η Κρήτη (για κάποιους δεν έχει ακόμη ελευθερωθεί, εξού και η Νταντωνάκη, η Μούσχουρη, ως και η Μαρινέλλα ακόμη τραγούδησαν ΄"άμα λευτερωθεί η Κρήτη θα γελάσω") όρισαν τον πρίγκηπα Γεώργιο της Ελλάδας ύπατο αρμοστή σου λέει.


Η απελευθέρωσις λοιπόν της μεγαλονήσου Κρήτης "εκ των αιμοβαφών του τυράννου ονύχων", άμα δε και ο λαοχαρής διορισμός της Α.Β.Υ. ως υπάτου αρμοστού, συγκίνησε τόσο το 1898 τον Στέφανο Δ. Κουτσογιαννόπουλο, ώστε ύστερα από αίτημα της ελληνικής κοινότητας του Βατούμ μουσούργησε έναν ιερό πατριωτικό ύμνο με στίχους από τους ψαλμούς του Δαυίδ και τον έψαλε εν μέσω απειροπληθούς εκκλησιάσματος στο Γεωργιανό λιμάνι (νυν Ατζαρικό...).

Η αλήθεια είναι πως η εκτύπωση έγινε στην Αθήνα από τον Κουσουλίνο, αλλά στο εξώφυλλο ως τόπος έκδοσης ορίζεται το Βατούμ. Όπως και να 'ναι, εκεί στο βαθύ λιμάνι της Κολχίδας στα τέλη του 19ου αιώνα ένα μεγάλο πλήθος Ελλήνων ήταν πολύ χαρούμενο που απελευθερώθηκε η Κρήτη, κι ας λένε ό,τι θέλουνε οι Κρητικοί...

Τετάρτη 23 Νοεμβρίου 2022

8 Ιανουαρίου του 1936


 Ήταν 8 Ιανουαρίου του 1936 στην Πάτρα (και αλλού...) όταν η Φωφώ Δ. Ζύγουρα έγραψε στο verso μιας "Αμαρτωλών Σωτηρίας" του 1859 πως το "ωραιότατον" βιβλίον που είχε πια στα χέρια της υπήρξε ενθύμιον των γεροντισσών Ελισάβετ, Ουρανίας και Αγγελικής. Χαμένα στο χρόνο πρόσωπα και ιστορίες θα μου πεις - όμως, μόνο αυτό: πως μια λεπτομέρεια πάντα ξεφεύγει και διαρκεί αιώνια. Άθελά μας.

Κυριακή 20 Νοεμβρίου 2022

6 του Οκτώβρη του 1945


Ήταν 6 του Οκτώβρη του 1945, ημέρα Σάββατο στην Κρήτη (και αλλού...), όταν σε ένα αντίτυπο της "Μεταυγουστιανής διοικήσεως εν Κρήτη" η μαθήτρια της Δ΄ τάξεως Βέρα Κοκκινάκη έγραψε το όνομά της. Το μεταξικό βιβλίο με τα παιδιά στο εξώφυλλο να χαιρετούν φασιστικά υπήρχε ακόμη μετά τον ολέθριο πόλεμο στο νησί. Την επόμενη των Χριστουγέννων εκείνης της χρονιάς ως "γνήσιον κτήμα" της έφερε πλέον και την υπογραφή της, ενώ στη σελίδα με τη φωτογραφία του Γεωργίου του Α΄ η μικρή Βέρα μας ενημερώνει 77 χρόνια πριν πως "από τις 20.1.46 θα πάω εις την Ε΄ τάξι γυμνασίου Καστελλίου Πεδιάδος Κρήτης". Ίσως για τη μικρή τα παιδιά στο εξώφυλλο να χαιρετούσαν απλά τον ήλιο, ίσως πάλι όχι - όμως ο πόλεμος δεν φάνηκε να νικάει εν τέλει τον ντόπιο φασισμό αυτής της χώρας και τα αφηγήματά του...


Τετάρτη 16 Νοεμβρίου 2022

δεκαέξι νοεμβρίου δύο χιλιάδες εικοσιτρία


Σχεδόν δεν την παρατηρούσα μικρός
Πιστεύοντας ίσως
Πως αυτή η γραμμή στη μέση των δρόμων
Που χωρίζει τον κόσμο
Στα αριστερά και στα δεξιά της
Υπάρχει
Από πάντα – όπως περίπου τα δέντρα
Τα πουλιά
Η θάλασσα
Χωρίς σκοπό σε ατέρμονη φυγή

Τώρα ξέρω
Αυτή η γραμμή
Άλλοτε διπλή, άλλοτε μονή και διακοπτόμενη
Σαν οδικά σήματα μορς χωρίς τρόπο αποκωδικοποίησης
Αγωνιά κάθε στιγμή για τις ίσες αποστάσεις
Ακολουθεί με ή χωρίς τη θέλησή της την πορεία του δρόμου
Αγνοώντας τα δέντρα, τα πουλιά, τη θάλασσα
Και τον προορισμό του κόσμου

Αν δεν την συναντούσα στις εκδρομές μου θα έλεγα
Πως είμαι εγώ η διαγράμμιση των δρόμων

Κυριακή 6 Νοεμβρίου 2022

Βιβλία ενός κομμουνιστή μητροπολίτη


Είναι συσταχωμένα σε ένα τόμο. Επτά ολιγοσέλιδα βιβλία περί κομμουνισμού, σοσιαλισμού ή οικονομικής θεωρίας. Ως εδώ, τίποτα το ιδιαίτερο. Κάποια από αυτά βέβαια είναι ιδιαίτερου ενδιαφέροντος. Για παράδειγμα ο "Νικολάι Λένιν : η ζωή και το έργο του" του Γ. Ζηνόβιεφ έχει εκδοθεί μόλις το 1921 στη σειρά "Οι αρχηγοί της Επαναστάσεως" από το Εκδοτικό Τμήμα του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος της Ελλάδος (Κομμουνιστικού).

Πραγματικά ενδιαφέρουσα και ιδιαίτερη ωστόσο είναι η κτητορική σφραγίδα σε κάθε ένα από αυτά. Τα βιβλία ανήκαν στη "Βιβλιοθήκη Μητροπολίτου Ηλείας Αντωνίου" με το επιπλέον μότο του ex libris "Ψυχής Ιατρείον". Δεν ξέρω την τύχη αυτή της βιβλιοθήκης, αν ήταν βιβλιοθήκη της μητρόπολης Ηλείας ή προσωπική του μητροπολίτη της, πιθανολογώ πάντως πως σκόρπισε σε διάφορα μέρη. Τα συγκεκριμένα βιβλία ανήκουν πλέον σε μία δημοτική βιβλιοθήκη μετά από δωρεά ενός ιδιώτη συλλέκτη. Και τελοσπάντων ποιος είναι αυτός ο παπάς, μητροπολίτης μάλιστα, που είχε κομμουνιστικά βιβλία στη βιβλιοθήκη του και για ποιο σκοπό;

Ο μητροπολίτης Ηλίας Αντώνιος (Αντώνιος Πολίτης) (1890-1963) ήταν ενεργό μέλος της Αντίστασης και του ΕΑΜ. Το 1943 άφησε την έδρα του, προκειμένου να μη συνεργαστεί με τις κατοχικές αρχές και έφυγε στα βουνά. Το '44 εκπροσώπησε στις Κορυσχάδες Ευρυτανίας και στη συνάντηση των αντιστασιακών ομάδων το ΕΑΜ Ηλείας και Πελοποννήσου. Επειδή μετά την απελευθέρωση έμεινε στο ΕΑΜ, κηρύχθηκε έκπτωτος από τη θέση του. Αποκαταστάθηκε ηθικά από την Εκκλησία μετά το θάνατό του, μόλις το 2000.








Τα συσταχωμένα βιβλία αυτού του τόμου είναι τα εξής:
- Ο κοινωνισμός (δια μέσου των αιώνων) : ιστορική και θεωρητική ανάπτυξις του κοινωνισμού / Αλεξ. Αθ. Δεσποτοπούλου. Εν Πάτραις : Τυπογραφείον Δημοσθένους Α. Φραγκούλη, 1913
- Η κοινωνιολογία / Emile Durkheim ; κατά μετάφρασιν Δ. Καλιτσουνάκι. Εν Χανίοις : Εκδότης Ν. Περάκις, 1919.
- Νικολάι Λένιν : η ζωή και το έργο του / Γ. Ζηνόβιεφ. Αθήναι : [εκδότης μη ταυτοποιημένος], 1934.
- Τι είνε λενινισμός. Αθήνα : Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, 1946.
- Ο κομμουνιστής λαϊκός αγωνιστής μέλος του ΚΚΕ / Ν. Ζαχαριάδη. Αθήνα : Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, 1946.
- Αδάμ Σμιθ / Γουσταύου Schmoller ; μετάφρασις Δ. Καλιτσουνάκι.
Αθήναι : [εκδότης μη ταυτοποιημένος], 1934.
- Αφέντης και δούλος : μυθιστόρημα / υπό Λέοντος Τολστόη. Αθήναι : [εκδότης μη ταυτοποιημένος], 1934.

Τρίτη 1 Νοεμβρίου 2022

Εκτός από την ποίηση υπάρχουν κι οι μοδίστρες

  

Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρουσα η βεβήλωση αυτή της "αισθητικής ανάλυσης λογοτεχνημάτων" του '50 στα ράφια μιας βιβλιοθήκης: το τηλέφωνο της μοδίστρας της Μαρίας, το τηλέφωνο του μηχανικού του υπουργού ή του υπουργείου είναι ίσως μια σημαντική παρέμβαση στην ερμηνεία της ποίησης, ή στην απόπειρα αυτή να ερμηνευτεί με διδακτικά μονοδιάστατο τρόπο! Ή μπορεί απλώς να μην υπήρχε κάποιο πρόχειρο χαρτί σε κάποιο σπίτι κάποια στιγμή και κάποιος να σημείωσε βιαστικά δυο χρήσιμα τηλέφωνα. Εκτός από την ποίηση και την ερμηνεία της υπάρχουν κι οι μοδίστρες κι οι μηχανικοί.

Σάββατο 29 Οκτωβρίου 2022

Χορηγούμενες "αναρτήσεις" του '62


"Παρακαλώ διαβάστε το άρθρο μου και στους φίλους σας"

Η φράση αυτή σφραγίζει κυριολεκτικά το 1962 το εξώφυλλο του 24φυλλου φυλλαδίου του νεοεκλεγέντα βουλευτή Κοζάνης με την Ένωση Κέντρου Μιχάλη Γ. Παπακωνσταντίνου. Το φυλλάδιο περιέχει την υποστηρικτική ομιλία του Παπακωνσταντίνου στη Βουλή στις 21 Φεβρουαρίου 1962, οπότε και η ΕΡΕ προτείνει με νομοσχέδιό της Ελλάδας με την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Η Ε.Κ. υποστηρίζει τη σύνδεση, ή όπως λέει χαρακτηριστικά ο Παπακωνσταντίνου "όλες οι πτέρυγες εις την αίθουσαν αυτήν, με μοναδικήν εξαίρεσιν αυτήν την φοράν εκείνην της Άκρας Αριστεράς συμφωνούν επί της ανάγκης της συνδέσεώς μας ή της εντάξεώς μας".


Στο παρόν σημείωμα δεν μας αφορά τόσο η πολιτική κατάσταση της εποχής, όσο η ανάγκη του νέου βουλευτή να τυπώσει το λόγο του και να τον διανείμει στους συντοπίτες του. Και φροντίζει και για τους αγράμματους εξ αυτών, αφού προτρέπει όσους κατέχουν το φυλλάδιο, να το διαβάζουν (στα καφενεία και τα σπίτια) και στους άλλους.

Κάτι σαν τις σημερινές χορηγούμενες και μη αναρτήσεις δηλαδή στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης από πολιτευτές και βουλευτές.


Κυριακή 23 Οκτωβρίου 2022

Το παραμύθι του βιβλιοθηκάριου της μικρής μας πόλης


Ο βιβλιοθηκάριος της μικρής μας πόλης ήταν ίσως πιο παλιός κι από τη βιβλιοθήκη μας ακόμη. Υπήρχε εκεί από όταν ήμασταν παιδιά. Στο μικρό του γραφείο σκυφτός, όπως τα δέντρα που τα γέρνει ο βοριάς στις άκρες των γκρεμνών. Αν δεν μας παρατηρούσε όταν θορυβούσαμε, θα λέγαμε πως είχε πεθάνει αιώνες πριν, θα ξεχνούσαμε ίσως την ύπαρξή του, όπως τον είχε ξεχάσει ο χρόνος και ο θάνατος. Δεν συγχωρούσε τη διασάλευση της σιωπής, για τη διασάλευση της τάξης όμως φρόντιζε πάντα ο ίδιος : τα βιβλία βρίσκονταν πάντα στη σωστή τους θέση, μαζί με άλλα του ίδιου θέματος, στην αλφαβητική τους σειρά "όπως οι κανόνες ορίζουν".

Η βιβλιοθήκη είχε πάντα κάτι να μας θέλγει (στην αρχή τα παραμύθια, ύστερα τα ερωτικά μυθιστορήματα, τα κορίτσια που πήγαιναν συχνά, οι πρακτικοί οδηγοί μελισσοκομίας) κι ήταν παράξενο που έβλεπες ανθρώπους να κάθονται σκυφτοί πάνω στα βιβλία τους, όπως τα δέντρα που τα γέρνει ο βοριάς στις άκρες των γκρεμνών. Μια μέρα ο βιβλιοθηκάριος χάθηκε, αλλά δεν συμφωνήσαμε όλοι σε αυτό. Άλλοι είπαν πως είχε εξαφανιστεί μέρες πριν. Έτσι όπως μείναμε χωρίς βιβλιοθηκάριο, αποφασίσαμε οι παλιότεροι εκεί να εκτελούμε τα χρέη του. Δεν συγχωρούσαμε τη διασάλευση της σιωπής, για τη διασάλευση της τάξης όμως φροντίζαμε πάντα ο ίδιοι.

Τα χρόνια πέρασαν. Ήρθε κι η δική μου σειρά να πάψω να είμαι ο βιβλιοθηκάριος της μικρής μας πόλης. Ένα βράδυ άφησα το γραφείο μου, βρήκα ένα ράφι, έγινα κι εγώ ένα βιβλίο και ταξιθετήθηκα. Διάλεξα, με μια διάθεση παιγνιώδους ειρωνείας αν θέλετε, να γίνω ένα εγχειρίδιον φυτολογίας (με στοιχεία γεωλογίας). Θα λέγατε ίσως πως η βιβλιοθήκη είναι ένα νεκροταφείο όπου βασιλεύει η σιωπή και για την τήρηση της τάξης φροντίζουν οι νεκροί. Εγώ πάλι θα έλεγα πως η βιβλιοθήκη είναι μια προετοιμασία για την αθανασία. Κι οι βιβλιοθηκάριοι, βιβλία που γράφονται αυτή την ώρα.

*ο πίνακας είναι του Jacob Lawrence

Κυριακή 9 Οκτωβρίου 2022

Κινηματογράφοι του '30 στην Κόρινθο



Το "Ηραίον" υπήρχε βέβαια και πριν το 1931, αλλά όπως μαρτυρά το "Παρλάν" (το βραχύβιο ελληνικό κινηματογραφικό περιοδικό του μεσοπολέμου) στο τεύχος 16 του Δεκαπενταύγουστου εκείνης της χρονιάς "δεν μας παρουσίασε τίποτα το ενδιαφέρον, εκτός μερικών έργων ως "η Ουγγρική τραγωδία", "Κιβωτός του Νώε" κ.α.



Στην Κόρινθο είχε όμως μόλις κάνει την εμφάνισή του εκείνη τη χρονιά και ένας νέος κινηματογράφος, το "Ατελιέ". Κατά τον συντάκτη της επαρχιακής κινηματογραφικής ειδησεογραφίας του "Παρλάν" η πόλη "επέκτησεν ένα άριστον κέντρον ψυχαγωγίας". Εκεί παίχτηκαν εκείνη τη χρονιά τα έργα "Πριγκήπισσα εις το ταξί της" με την Βίλμα Μπάνκυ, ο "Γαλάζιος Άγγελος" με τον Γιάννιγξ και την Μαρλέν Ντήντριχ, "Τα χείλη σου είνε μελωδία" με την Λίλιαν Χάρβεϋ, "Ερωτικό βαλς", "Ξεβούρκωμα", "Η Ντόλυ τόχει ρίξει έξω", "Ζιγκολώ", "Δυο καρδιές σ' ένα βαλς" με τον Βίλλυ Φορστ.

Το "Ατελιέ" έπαιξε αμέσως μόλις βγήκε στις αίθουσες και τη "Στέλλα Βιολάντη" με την Ελένη Παπαδάκη (ο πρωταγωνιστικός ρόλος είχε αρχικά προταθεί στη Μαίρη Σαγιάνου - βλ. και εξώφυλλο). Τα γυρίσματα τη "Βιολάντη" είχαν ολοκληρωθεί μόλις τον Απρίλιο του 1931.

Θα ήταν ενδιαφέρουσα μια μικρή ιστορία των κινηματογράφων της Κορίνθου, υπήρξαν χρόνια που υπήρχαν πολλοί στην πόλη, χειμερινοί και θερινοί. Βρίσκω εκπληκτικό πως οι Κορίνθιοι του '30 είδαν το "Γαλάζιο άγγελο" ένα χρόνο μετά την πρώτη προβολή του στο ιστορικό Gloria-Palast του Βερολίνου...

Σάββατο 24 Σεπτεμβρίου 2022

Τσαααφ-τσουουουφ


Το ποίημα είναι
όπως ο άνθρωπος σ' ένα δρόμο που όλοι τρέχουν
εκείνος σταματά
όπως το πουλί κελαηδά
κι ο ήλιος δύει
oι ανάσες όπως εναλλάσσονται στου έρωτα τα τραίνα 
(τσαααφ-τσουουουφ, τσααφ-τσουουφ, τσαφ-τσουφ)
όπως τα τραίνα φεύγουν
αδειάζοντας στους σταθμούς επιβάτες 
που κάτι ξέχασαν
ένα βιβλίο
ένα ρολόι
ένα φιλί
ένα βλέμμα στο βαγόνι τους
Ποτέ δεν φτάνουμε εντελώς ακέραιοι στον προορισμό μας
αυτό που δεν περισώσαμε είναι το ποίημα
το ποίημα είναι μια ασήμαντη δήλωση
όταν κανείς δεν ακούει
όταν όλοι φωνάζουν
όταν όλοι
όταν

Η ηχώ που σβήνει καθώς επαναλαμβάνεται
είναι το ποίημα
άχρηστη κι όμως υπάρχει

***
ο πίνακας είναι του Τάσου Μαντζαβίνου

Τετάρτη 21 Σεπτεμβρίου 2022

Όπου υπάρχει ουρά...


"Περί τες γκεογκραφικές μπιμπλία ογκχτόο" ή κάπως έτσι θα προφερόταν το βιβλίο του 1533 από τον επιμελητή του, κάποιον Desiderius Erasmus, γνωστό σ' εμάς ως Έρασμο, ο οποίος έκανε όλη την Ευρώπη να προφέρει έκτοτε τα αρχαία ελληνικά διαφορετικά από εμάς τους κατευθείαν απογόνους των προγόνων μας που τα προφέρουμε διαφορετικά από τους προγόνους μας...

Τελοσπάντων το κείμενο περί γεωγραφικής του Κλαύδιου Πτολεμαίου ξεκινάει επίσης με ένα γράμμα. Όλα τα βιβλία με ένα γράμμα ξεκινούν. Όμως αυτό το πρώτο "U" είναι ανάμεσα σε έναν γυμνό άντρα (μάλλον στρατιώτη) και μια γυμνή γυναίκα, ίσως να είναι κάποιος Αδάμ και κάποια Εύα - κάτι τέτοιο πρέπει να αποδεικνύεται από την παρουσία ενός φιδιού γύρω από το "U" ή τελοσπάντων μιας ουράς φιδιού, γιατί όπου υπάρχει φίδι υπάρχει και γυναίκα και τούμπαλιν. Όπως και να 'ναι σε ένα βιβλίο του 1533 ένας άντρας και μια γυναίκα ανταλλάσσουν γεωγραφικές παρατηρήσεις...

Σάββατο 17 Σεπτεμβρίου 2022

Τα Χρόνια των ξενοδοχείων


Νομίζω πως το πιο ενδιαφέρον δομικό στοιχείο της λογοτεχνίας (κι ίσως εν γένει της τέχνης) είναι η ρωγμή. Με διπλό τρόπο: όλοι κάτι γράφουμε, έστω τα ψώνια του σουπερμάρκετ. Ο λόγος στις περιπτώσεις αυτές είναι σαφής, στοιχειώδης, στιβαρός, έχει χρηστική ή επιστημονική αξία και ρόλο, ανεξάρτητα από την εκφραστική επάρκεια και τη γλωσσική κατάρτιση του γραφέα. Η λογοτεχνική γραφή όμως είναι η ίδια ραγισμένη, ηθελημένα τις περισσότερες φορές, πάντως ακόμη κι επειδή ψάχνει τα αφανή ή προσπαθεί να τα κρύψει παίρνει κι άθελα ακόμη κάτι από τα δεύτερα και τρίτα στρώματα της πραγματικότητας, χάνει τη σαφήνεια του "ψωμί, μισό κιλό φέτα, καφές, 2 μπουκάλια κρασί" της λίστας για τα ψώνια. Οι λέξεις της λογοτεχνίας λερώνονται από τα νοήματά της. Αν αυτό το θεωρείτε λίγο μεταφυσικό κι ενστικτώδες, θα συμφωνήσετε ίσως πιο εύκολα στο ότι η ρωγμή είναι και το ίδιο το περιεχόμενο της λογοτεχνίας και η ειδοποιός διαφορά από τις άλλες γραφές: θέλγεται, μαγεύεται και καίγεται από τις ρωγμές της ψυχής, της πραγματικότητας, της αντίληψης, από τα μισο-κρυμμένα και μισο-φανερά, από τα ανάπηρα, τα μεταβατικά, τα αναποδογυρισμένα. Η ίδια η φαντασία είναι πραγματικότητα μη πραγματική, δεν καταφέρνει δηλαδή να υπάρξει παρά μόνο σε όσους τη δημιούργησαν ή όποιους μοιράστηκαν αυτή τη δημιουργία. Βέβαια και η ίδια η πραγματική πραγματικότητα υπάρχει μόνο για όσους την αντιλήφθηκαν με έναν ενιαίο ή συναφή τρόπο. Αν υποθέσουμε πως μας ενδιαφέρει αυτό το θέμα, φαντασία και πραγματικότητα είναι ο τρόπος που ο καθένας μας επιλέγει να αντιληφθεί τον κόσμο, επιλέγοντας προφανώς με ποιους θα πάει και ποιους θα αφήσει. Για μένα πάντως οι ρωγμές της τέχνης είναι σαφώς πιο ελεύθερες από την ανάλυση της επιστήμης και την πίστη της θρησκείας. Και όμορφες.

Ένα βιβλίο που τελειώνει με την παιδική κούνια του συγγραφέα και το πρώτο-πρώτο συνειδητοποιημένο τραύμα της απώλειάς της, δεν μπορεί παρά να είναι ενδιαφέρον, αλλά αυτό στην περίπτωση των «Χρόνων των ξενοδοχείων» είναι ίσως και το κλειδί της ψυχοσύνθεσής του. Συγγραφέας και δημοσιογράφος, Αυστριακός και Εβραίος, γεννήθηκε στο Μπρόντυ της Ανατολικής Γαλικίας, κάποτε αυτή η πόλη άνηκε στην Αυστροοουγγρική Αυτοκρατορία, ύστερα στην Πολωνία, ύστερα στη Σοβιετική Ένωση, σήμερα στην Ουκρανία. Όταν η Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία διαλύθηκε ο Γιόζεφ Ροτ έφυγε για τη Γερμανία. Κόκκινος και φιλομοναρχικός, άπατρις όχι από επιλογή και κοσμοπολίτης των ξενοδοχείων και των τραίνων, αλκοολικός ο Ροτ θα έχανε μεγαλώνοντας ό,τι τον καθόρισε. Πέθανε στη Γαλλία, αυτοεξόριστος, χωρίς πατρίδα, χωρίς γλώσσα, ρημαγμένος και ρηγματωμένος από τα πολλαπλά κατάγματα του 20ου αιώνα. Σαν να καθόρισε τη μοίρα του εκείνη η πρώτη απώλεια, εκείνη η πρώτη του μνήμη.

Τα «Χρόνια των ξενοδοχείων: περιπλανώμενος στην Ευρώπη ανάμεσα στους πολέμους» είναι μια συλλογή επιφυλλίδων και χρονογραφημάτων του μεγάλου Αυστριακού συγγραφέα. Κυκλοφορεί από την «Άγρα» σε (άψογη βέβαια) μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου. Αν και γραμμένες στο μεσοπόλεμο, οι επιφυλλίδες του Ροτ μένουν γυαλιστερές και γοητευτικές ακόμη ή ιδιαίτερα σήμερα. Ίσως γιατί ο τρόπος τους είναι ανάμεσα σε αυτόν του εφήμερου του τύπου και του άχρονου της λογοτεχνίας, ίσως γιατί αν και πεζές είναι γεμάτες ρυτίδες ποίησης. Δεν θα περίμενε κανείς τέτοια διαχρονική γοητεία στο δημοσιογραφικό λόγο.

Στα κείμενά του ο Ροτ παρατηρεί σχεδόν επιστημονικά τους ανθρώπους, τα τραύματα, τις προσδοκίες, τις ελπίδες και τις απογοητεύσεις τους: έναν άντρα που διαβάζει εφημερίδα (… «Αν δεν φορούσε τα γυαλιά, θα μπορούσε κανείς να πιστέψει ότι η εφημερίδα διαβάζει αυτόν κι όχι αυτός την εφημερίδα»…), τους εργαζόμενους ενός ξενοδοχείου, τους αστυφύλακες, ένα ξανθό νέγρο που πολύ θα μισούσαν οι… σβάστικες, τους τυχοδιώκτες, τις τσιγγάνες, τους κομψούς ταξιδιώτες και ταξιδιώτισσες των τραίνων, τους Ρώσους εμιγκρέδες του Παρισιού, τους σοβιετικούς βαρκάρηδες του Βόλγα («τόσο ιερή φαντάζει η φτώχεια, όταν κοιμάται»), τον Αχμέτ Ζόγου, τον πρωθυπουργό της Αλβανίας και τους Αλβανούς («πιο εύκολα τραβάνε πιστόλι παρά ανοίγουν το στόμα τους. Προτιμούν να πυροβολήσουν παρά να πούνε τη γνώμη τους») – ως κι τον τελευταίο πορτιέρη των ξενοδοχείων που σε αποχαιρετά «σαν σερβίτσιο που μιλάει».

Παρατηρεί τις πόλεις που ενώνονται με τον καπνό τους, τις πόλεις της Γαλικίας που είναι «παιδιά του δρόμου», το Μπορισλάβ και τις πετρελαιοπηγές του και το Μπακού, το Σεράγεβο, τα Τίρανα («Εδώ είναι, λοιπόν, τα Τίρανα, η πρωτεύουσα της Αλβανίας. Δεξιά ένα τζαμί, αριστερά ένα πρωτόγονο καφενείο, όπου οι θαμώνες ψήνονται και τα φέσια κουβεντιάζουν»), τους συνοριακούς σταθμούς και τα ξενοδοχεία, τις πόλεις της Βαλτικής στις οποίες στριμώχνονται οι τελευταίοι που δεν έχουν μολυνθεί από το ναζισμό. Το κείμενό του για την είσοδό του στην Αλβανία έχει μια υπέροχη, απροσδόκητα (σχεδόν αθέλητα) λυρική είσοδο: «Η θάλασσα είναι ήρεμη, τα σύννεφα κρέμονται καρφωμένα στον ουρανό σαν καδράκια στον τοίχο». Άλλοι θα δαπανούσαν σελίδες και σελίδες στην περιγραφή των τοπίων, εκείνος σε μια φράση σου ανοίγει την πόρτα σε έναν ολάκαιρο κόσμο, σχεδόν τον νιώθεις, τον βλέπεις, τον μυρίζεις σε μια φράση. Πώς αλλιώς θα μπορούσες τόσο πυκνά να περιγράψεις μια χώρα, αν όχι μιλώντας για τα σπίτια της; Ο Ροτ χωράει όλη την Αλβανία σε ένα σπίτι από λέξεις: «Λίγα σπίτια, δίχως παράθυρα, κλειστά από παντού σαν φρούρια, τυφλοί και μουγγοί κύβοι από πέτρα, βαριά, αινιγματικά, τραγικά, χτυπημένα από τη μοίρα κι από κατάρες μυστήριες». Ο Ροτ αφήνει στα κείμενά του να φανούν ρωγμές ενός αιμάσσοντος λυρισμού, που δεν τρέφεται, ούτε ταΐζει καλοβαλμένες αισιοδοξίες, υπεροψία ή αυτοπεποίθηση. Ο δικός του λυρισμός είναι προϊόν απελπισίας.

Και δεν είναι πως παρατηρεί για να περιγράφει. Η γραφή του Ροτ είναι μια διανόηση σε πορεία, ανασαίνει και πονάει, κραυγάζει και κλαίει χωρίς να σταματήσει στιγμή να σκέφτεται. «Οι αξιώσεις του προλεταριάτου παραμένουν λιγοστές και μετρημένες, αδιάφορο αν εξουσιάζει ή αν το εξουσιάζουν». Δεν γράφει για το προλεταριάτο, για το πετρέλαιο μιλάει στο Μπακού, για το Άγιο Πετρέλαιο και τους μάρτυρές του. Φράσεις και σκέψεις σαν κι αυτή εμφανίζονται ξαφνικά στα κείμενά του, αποκαλύπτοντας ένα βαθύ, μαύρο κι αδήμονο πλούτο που αγωνιά να αναβληθεί.

Το 1934 γράφει στη γερμανόφωνη «Pariser Tageblatt” για το τρίτο ράιχ, τη «θυγατρική της κόλασης στη γη»:
«Εδώ και δεκαεφτά μήνες έχουμε πια συνηθίζει το γεγονός ότι στη Γερμανία χύνεται περισσότερο αίμα απ’ όσο μελάνι χρειάζονται οι εφημερίδες για να αναφέρουν και να σχολιάσουν το αίμα αυτό… είναι γνωστό ότι η αποστολή του Γερμανικού Τύπου είναι ετούτη ακριβώς: να μη δημοσιοποιεί μόνο, αλλά να αποκρύπτει τα γεγονότα… Μα η τρομερή εφεύρεση των σύγχρονων δικτατοριών είναι το θορυβώδες ψέμα: κι έχει αποδειχτεί σωστή η ιδέα τους πως οι άνθρωποι δίνουν στις μεγάλες φωνές την πίστη που αρνούνται να δώσουν στους χαμηλόφωνους ψιθύρους».

Τρίτη 13 Σεπτεμβρίου 2022

Στα Πατήσια δεν έχει θάλασσα


Στα Πατήσια δεν έχει θάλασσα
να ρυτιδιάζει στου Σεπτέμβρη την ανατριχίλα.
Δεν έχει μπλε.
Δεν έχει σχίνους να φωλιάσεις στη σκιά τους
δεν έχει του κύματος το επίμονο πάφλασμα.
Στα Πατήσια δεν έχει θάλασσα,
μόνο στα βλέμματα των περαστικών
θα βρεις καμιά φορά
λίγη θάλασσα φυλαγμένη από το καλοκαίρι.
Τους βγάζω τα μάτια,
στραγγίζω τη θάλασσα που έχει απομείνει
και τη συνάζω λίγη-λίγη
χρόνια τώρα.

Κι όταν μαζέψω αρκετή θα φτιάξω μια μεγάλη θάλασσα στα Πατήσια και θα 
φυτέψω ένα σχίνο στο πλάι της.

Πέμπτη 11 Αυγούστου 2022

Αμερικανική προπαγάνδα σε ελληνικά αντικομμουνιστικά έντυπα


Οι περισσότερες είναι γελοιογραφίες του αμερικανικού Τύπου. Το "Κομμουνιστικό ψέμμα και η Αλήθεια" είναι ένα προπαγανδιστικό 40σέλιδο βιβλιαράκι τυπωμένο μάλλον το 1953 από το περιοδικό "Εθνική Άμυνα" του Γεώργιου Σταματιάδη. Πούρος αντικομμουνισμός, καθαρές προπαγανδιστικές στρατηγικές σε ένα κατεξοχήν λαϊκής απεύθυνσης ιδεολογικό εργαλείο: αδρές εικόνες, απλές στα νοήματά τους, εμφατικές στις συγκρίσεις των δύο κόσμων ("ελεύθερου", κομμουνιστικού), μικρά κείμενα χωρίς περιττές αναφορές. Τέτοιου είδους υλικό, παρά την απεχθή εμπάθειά του, στις βιβλιοθήκες είναι σχεδόν "θησαυρός", η πιο γλαφυρή εικόνα μιας εποχής, που επανέρχεται σε γελοίες και τρομακτικές επαναλήψεις...










Κυριακή 7 Αυγούστου 2022

Δρόμοι και Μασόνοι και αρκαδικά χωριά


Προφανώς οι δρόμοι υπάρχουν για να οδηγούν κάπου, να σε πηγαίνουν από ένα σημείο σε ένα άλλο. Τους ορίζει από τη μια αυτή η λειτουργία και από την άλλη η υποχώρηση των παρακείμενων ιδιοκτησιών - αν κανείς δεν παραχωρούσε από την ιδιοκτησία του ένα τμήμα δεν θα υπήρχαν δρόμοι. Όλο αυτό, μοιάζει να υπηρετεί και κάποιον ασαφή παραβολικό σκοπό του τύπου "αφήνεις χώρο για να χαραχθούν οι δρόμοι της ζωής", αλλά μακριά από μένα τέτοιες ευκολίες.

Τη δεκαετία του 1830 πρέπει να είχε πιάσει τις ΗΠΑ, ειδικά τη Ματσατσούτσες και ειδικότερα την ιστορική Βοστώνη αντιμασονική λύσσα, ίσως βέβαια σε ένα κατεξοχήν τεκτονικό αιώνα (κατά τον οποίο η μασονία πρέπει να άνθισε παγκοσμίως) ο ελευθεροτεκτονισμός να είχε τόσο αναπτυχθεί στις μεγάλες αμερικανικές πόλεις, που η εκκλησία να οργάνωσε μια βίαιη και στιβαρή σταυροφορία εναντίον του.


Σε αυτόν εδώ τον ιστορικό δρόμο της αμερικανικής μεγαλούπολης, την State street, στον αριθμό 96-98, το 1832 είχε μάλιστα την έδρα του ένα ατόφιο "Anti-Masonic Bookstore". Καθώς βρίσκω ένα αμερικανικό αντιμασονικό φυλλάδιο του 1832 στη βιβλιοθήκη ενός χωριού της Αρκαδίας το καλοκαίρι του 2022, σκέφτομαι πως οι δρόμοι δεν ανοίγονται μόνο ανάμεσα σε ιδιοκτησίες και με αμοιβαίες ιδιοκτησιακές παραχωρήσεις, αλλά και ανάμεσα σε ζωές, ταξίδια, βιβλία, πάθη και αναπόφευκτα κυλάω σε παραβολικές εκτροπές και συμβολισμούς....

Τετάρτη 3 Αυγούστου 2022

Περιηγητικά και φυσιολατρικά περιοδικά του Πειραιά


Η φυσιολατρία, ο ορειβατισμός και ο περιηγητισμός υπήρξαν εκφάνσεις του συλλογικού χώρου για αρκετές δεκαετίες στην Ελλάδα, και μάλιστα με εξαιρετικά δυναμική και πληθωρική δράση - και σε απόλυτη παραλληλία με αντίστοιχη δράση στην Ευρώπη (τουλάχιστον). Νομίζω πως μετά από μια κάποια καμπή στη μεταπολίτευση έχουν αρχίσει να επανεμφανίζονται με άλλα χαρακτηριστικά τα τελευταία χρόνια σύλλογοι με φυσιολατρικό, οδοιπορικό ή ορειβατικό περιεχόμενο. Σίγουρα οι συνθήκες της κλιματικής καταστροφής που βιώνουμε με καθοριστικές τις ευθύνες της πολιτείας στην εξαφάνιση του φυσικού μας πλούτου μοιάζει να μπορεί να δώσει νέο περιεχόμενο, σκοπό και ριζοσπαστικό οικολογικό περιεχόμενο στους ορειβατικούς, περιηγητικούς και φυσιολατρικούς συλλόγους του παρόντος και του άμεσου μέλλοντος. Το πεδίο πάντως εν γένει είναι νομίζω παρθένο ερευνητικά και χρειάζεται τη φροντίδα πληθώρας προσεγγίσεων και θεραπείας, πολιτικής, κινηματικής, οικολογικής, τόσο για την ιστορική αποτίμηση της δράσης αυτών των συλλόγων από το 1920 ως και τη δεκαετία του '60, όσο και για τις δυναμικές και το νέο περιεχόμενο που απαιτεί το παρόν και οι ανάγκες του.

Η αλήθεια είναι πως το παρόν με την ψηφιοκεντρική αϋλότητά του δεν επιτρέπει την έρευνα με την ίδια σαφήνεια που απλόχερα προσφέρει η υλικότητα των μέσων του παρελθόντος. Ενδεικτικά, το Ιστορικό Αρχείο του Πειραιά και η Δημοτική του Βιβλιοθήκη διαθέτουν εξαίρετα δείγματα, περιοδικά, εκδόσεις και φυλλάδια ("εφήμερα") της δράσης τουλάχιστον 40 χρόνων των φυσιολατρικών, εκδρομικών, ορειβατικών συλλόγων του Πειραιά, που υπήρξαν δεκάδες, ανέπτυξαν ποικίλη δράση και καθόρισαν το συλλογικό, πολιτικό και πνευματικό περιβάλλον του μεγαλύτερου λιμανιού της χώρας.

Ένα δείγμα αυτών των υλικών τεκμηρίων παρουσιάζεται εδώ, προϊόν της καταγραφής που κάναμε πριν λίγους μήνες για το Ιστορικό Αρχείο του Πειραιά. Πρόκειται για φυσιολατρικά περιοδικά του Αρχείου του Αργύρη Ν. Κωστέα, μιας πολύ ενδιαφέρουσας πνευματικής και όχι μόνο μορφής του Πειραιά.