Νύχτες κάτω από την πέτρινη γέφυρα

Τις "νύχτες κάτω από την πέτρινη γέφυρα" του Λέο Πέρουτς (Πόλις, 2017) τις διάβασα πριν λίγα χρόνια κι ακόμη μέσα μου κατοικούν. Πρόκειται ξεκάθαρα για μια συλλογή διηγημάτων, τα οποία ωστόσο συγκροτούν ένα πολυπρισματικό, πρωτότυπο "μυθιστόρημα", αφηγήσεις παράξενων ιστοριών που στοιχειώνουν την Πράγα του 16ου-17ου αιώνα,  αρωματισμένες με μια μυρωδιά λεπτεπίλεπτης ποιητικότητας, ένα μαγικό παραμύθι για μεγάλους με υλικά ιστορικότητας, νουάρ σκηνικών, μεταφυσικής, στοιχείων της φανταστικής λογοτεχνίας. Ένα καλομαγειρεμένο φαγητό, με διακριτά υλικά (τζούρες κεντροευρωπαϊκής λογοτεχνικότητας, μια σκιά Μπόρχες), αλλά ενιαία γεύση. Πρωτότυπη δομή, μικρά ή μεγαλύτερα κείμενα (διηγήματα και μικρές νουβέλες) με δεσμούς μεταξύ τους, τα οποία σταδιακά περιπλέκονται και οδηγούν στο τέλος, αφήνοντας μια παράδοξη αίσθηση ενός συνόλου που το έχουμε δει από ποικίλα σημεία. Ειδικά οι πρώτες ιστορίες είναι διαμάντια. Θέλεις χρόνο να πας στην επόμενη, αφήνοντας την προηγούμενη να χωνευτεί μέσα σου. Ένα από τα πρώτα διηγήματα (αυτό στη φυλακή) μου θύμισε ένα αντίστοιχο με έναν κατάδικο σε μια φυλακή του Μπόρχες. Ο Πέρουτς ήταν εβραϊκής καταγωγής συγγραφέας, γεννημένος στην Πράγα. Νιώθω ότι κεντροευρωπαίοι εβραϊκής καταγωγής συγγραφείς έχουν ένα κοινά εξαιρετικά διεισδυτικό πνεύμα στην περιγραφή των ανθρώπων και των ιστοριών αυτής της ηπείρου. Οι "νύχτες κάτω από τη γέφυρα" είναι από τα καλύτερα βιβλία που έχω διαβάσει.

Οι επτά αγγελιοφόροι

Ο Ντίνο Μπουτζάτι είναι βέβαια μια αναγνωστική εμπειρία. Οι "επτά αγγελιοφόροι" δηλαδή (Μεταίχμιο, 2019). Μια συλλογή 19 διηγημάτων, 19 ιστοριών που κάπου "ράγισαν", απ' τη ρωγμή τους μπαίνει το υπερβατικό, ίσα που χωράει. Ιστοριών που δεν συνδέονται με κάποια ορατή εμμονή, ίσως ο πόλεμος ή η φυγή κάπου να αφήνουν τη σκιά τους, που δεν έχουν τόπο και χρόνο σαφή ή ενδιαφέροντα, που δεν εξαντλούνται σε αλληγορίες, συμβολισμούς, τοπία, που διαφέρουν μεταξύ τους όπως και οι άνθρωποι. Ιστοριών που είναι ιστορίες, Που τις αφηγείται ένας άνθρωπος που βλέπει τις ιστορίες να συμβαίνουν στον κόσμο κάποτε, τώρα και πάντα, εδώ και παντού και κάπου.

 

Ένας άντρας ψαρεύει με καλάμι, ένας νεαρός χαιρετά τη μάνα του πριν φύγει για το τελευταίο ταξίδι, ένας άρρωστος κατεβαίνει ορόφους, ένα παιδί πεθαίνει διαπράττοντας το αμάρτημα της ιεροσυλίας, ένας δράκος δολοφονείται, ένας λεπρός εκδιώκεται, ένας βασιλιάς φεύγει από το βασίλειό του, ένας ληστής αποσύρεται, ένας γέρος φακόχοιρος δολοφονείται, ένα παιδί δεν μπορεί να κοιμηθεί, ένας αγγελιοφόρος αναγγέλλει συνειδητά μια ψευδή είδηση για μια ανδραγαθία που ποτέ δεν έγινε. Είναι σημαντικό εν τέλει να ολοκληρώνεις την ανάγνωση λέγοντας "τι ωραίες ιστορίες"!

Είναι ενδιαφέρον να διακρίνεις υλικά της γραφής του Μπουτζάτι σε άλλους αγαπημένους συγγραφείς, συγγένειες, δάνεια και αντιγραφές με άλλα βιβλία που έχεις διαβάσει ή ακόμη να υποθέτεις τέτοιες συγγένειες. Προφανείς, όπως με τον Μπόρχες ή τον Κασάρες ως και τον Παλαβό, άλλες πιο έμμεσες και διαισθητικές (Καμπρέ, Καλβίνο). Θα μου έκανε εντύπωση αν κι ο Έκο δεν είχε ασχοληθεί κάποια στιγμή με τον Μπουτζάτι.

Για τη γκρίνια του πράγματος; αν και η μετάφραση είναι στρωτή και το βιβλίο ευανάγνωστο, αυτή η "εμπορίλα" του Μεταίχμιου μου είναι ενοχλητική. Η φράση του Μπόρχες στο κακαίσθητο εξώφυλλο ("υπάρχουν κάποια ονόματα που οι επερχόμενες γενιές δεν θα επιτρέψουν στους εαυτούς τους να ξεχάσουν. Σίγουρα ένα απ' αυτά είναι του Ντίνο Μπουτζάτι") είναι ανώφελη, θυμίζει το σύνηθες "η συγγραφέας των 2.000.000 αντιτύπων" που βάζει ο Ψυχογιός στα εξώφυλλά της Μαντά και της Δημουλίδου. Ε και το επίμετρο δεν είναι επίμετρο. Ούτε το συγγραφέα μας συστήνει, ούτε το έργο του, ούτε τις "συγγένειες" και τις επιδράσεις του. Απλά γράφεται γιατί είναι της μόδας τα επίμετρα.

Ήνοχ Σόουμς

Ο Αχιλλέας Κυριακίδης υπάρχει. Πρώτον γιατί ακόμη κι αν δεν υπάρχει, κάποιος τελοσπάντων έχει μεταφράσει από τα ισπανικά τον Μπόρχες (και όχι μόνο, αλλά ας αρκεστούμε σε αυτόν), κι έπειτα πριν λίγο καιρό ένας συγγραφέας και μεταφραστής με αυτό το ονοματεπώνυμο είχε γενέθλια, και το ξέρω αυτό γιατί όλοι του εύχονταν χρόνια πολλά στο facebook.

Η εισαγωγή είναι απαραίτητη καταρχάς για να βεβαιώσω εμένα κι ύστερα εσάς πως υπάρχει μια αναμφισβήτητη βάση στα πράγματα. Πάνω στην οποία, έστω, μπορεί να χτιστεί ένα φανταστικό ή τελοσπάντων αμφισβητήσιμο οικοδόμημα. Ο Κυριακίδης έγραψε ή μετέφρασε το βιβλίο "Ήνοχ Σόουμς" (Άγρα, 2018). Το βιβλίο το έχω στα χέρια μου και ολοκλήρωσα την ανάγνωσή του χθες. Αναφέρεται σε έναν ελάσσονα αισθητιστή ποιητή που έγραψε τρία ασήμαντα βιβλία, συναντήθηκε το 1897 με έναν δημοσιογράφο, δοκιμιογράφο, που φέρεται να είναι o συγγραφέας του βιβλίου που κρατώ (τον Max Beerbhom) και με το Διάβολο. Καταπονημένος, εξαντλημένος, χωρίς καμιά πλέον πνοή πόζας, ελπίδας, πείσματος για την αξία της γραφής του κάνει μια συμφωνία με τον Εξαποδώ: θα μεταφερθεί 100 χρόνια μετά, θα βρεθεί στο αναγνωστήριο του Βρετανικού Μουσείου μια μέρα του Ιουνίου του 1997, θα αναζητήσει στα δελτία του καταλόγου αν υπάρχουν τα βιβλία του, αν αναφέρεται κάπου το όνομα Ήνοχ Σόουμς κι ύστερα θα παραδώσει αιώνια την ψυχή του στο Διάβολο και την Κόλαση. Το τι θα ανακαλύψει στο αναγνωστήριο του Βρετανικού Μουσείου δεν θα σας το πω, αλλά η ανακάλυψη αυτή είναι η αιτία όλης αυτής της αβεβαιότητας που γεννά αυτό το βιβλίο: αν ποτέ υπήρξε ο Σόουμς, ο Beerbhom, ο Αριστοτέλης Σαΐνης που γράφει το επίμετρο στην ελληνική έκδοση της Άγρας ή ακόμη κι εγώ ο ίδιος που σας γράφω αυτά κι εσείς που τα διαβάζετε.

Μόλις συνειδητοποιώ πως ένα ακόμη δεδομένο υπάρχει για μένα: υπάρχει το Βρετανικό Μουσείο και η βιβλιοθήκη του. Όταν ξεκίνησα να δουλεύω στη βιβλιοθήκη της Ακαδημίας Αθηνών η πρώτη μου δουλειά ήταν να καταλογογραφήσω/ευρετηριάσω τα Bulletin του Μουσείου (βέβαια ο δικηγόρος και ο Έφορος της Ακαδημίας αμφισβήτησαν επίμονα στο δικαστήριο της απόλυσής μου πως έκανα βιβλιοθηκονομική εργασία και κανείς συνάδελφος μου στη Βιβλιοθήκη δεν επιβεβαίωσε την αλήθεια που επικαλέστηκα), κι επιπροσθέτως ο φίλος μου από παλιά και συνάδελφος Ά.Τ. είχε δουλέψει στη βιβλιοθήκη του Μουσείου πριν κάποια χρόνια. Άρα η βιβλιοθήκη στην οποία χρονομεταφέρθηκε ο Σόουμς υπάρχει. Και ο Αχιλλέας Κυριακίδης. Κι εγώ μάλλον.

Για όλα τ' άλλα δεν είμαι σίγουρος.

υγ: το γεγονός πως μπορώ με το διαδίκτυο να επιβεβαιώσω πως όλα αυτά, που η ύπαρξή τους πλέον αμφισβητείται, υπάρχουν (πχ ο Αριστοτέλης Σαΐνης ή ο Beerbhom), δεν σημαίνει πως διαλύονται έτσι όλες οι αμφιβολίες. Η συνομωσία του φανταστικού έχει πολλούς οπαδούς, καθολικούς διαβολιστές που μπορούν να ισχυριστούν οτιδήποτε κι οπουδήποτε.

Τα υπέροχα διηγήματα του Μπόουλς

Ο Πωλ Μπόουλς αποφεύγει κάθε κακοτοπιά που θα συνδεόταν με έναν εξωτισμό υιοθετημένο από έναν Αμερικανό, έστω ανατρεπτικό και ιδιόμορφο. Δεν θα βρεις ανατολίτικες νουθεσίες και σαφείς συμβολισμούς στα διηγήματά του. Θα βρεις "πλίθινες" ιστορίες, χειροποίητες, με σώμα και νερό φτιαγμένες, ιστορίες που διεξάγονται μέσα στου κιφ τους καπνούς και των ανθρώπων τα πάθη. Ιστορίες για ανθρώπους που φεύγουν, που πονούν, που ταξιδεύουν, που εξορίζονται υπερασπιζόμενοι την δική τους αλήθεια. Πρόκειται για ένα μαγικό πάντρεμα Ανατολής και Δύσης που σε σαγηνεύει, ρωγμές στο παράλογο και το υπερφυσικό, γραφή χωρίς πόζα.

Τα διηγήματα του Πωλ Μπόουλς τα λάτρεψα. Ο Μπόουλς είναι ένα υπέροχο ταξίδι στο φως και τις σκιές, στα πάθη και το ταξίδι, αλλά και στη γοητεία της γραφής. Ο τόπος των ιστοριών του, αλλά και της ζωής του μετά τη φυγή από την Αμερική είναι η Ταγγέρη. Όσοι πέρασαν από εκεί ή έζησαν εκεί (Μπάροουζ, Κέρουακ, Καπότε, Τενεσί Ουίλιαμς, Κλέε, Ματίς) έχουν αφήσει ένα ιδιαίτερο αποτύπωμα στη λογοτεχνία και την τέχνη. Οι εκδόσεις "Απόπειρα" ήταν αυτές που τον "αγάπησαν" ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Οι "Εκατό καμήλες στην αυλή" είναι ακόμη διαθέσιμες (και υπέροχες), ο "Σκορπιός" όμως έχει εξαντληθεί (όπως και το μυθιστόρημά του "Καλώς να πέσει"). Βέβαια υπάρχει και το "Τσάι στη Σαχάρα" από το Μεταίχμιο (αχ αυτό το Μεταίχμιο και τα μπεστ-σέλερ...). Τελοσπάντων μου αρέσουν οι εκδοτικοί οίκοι με στίγμα και εμμονές, και η Απόπειρα ήταν/είναι ένας τέτοιος εκδοτικός οίκος (ας πούμε, η υπέροχη σειρά με τα παραμύθια του κόσμου).

                                              

Αφού ο Μπόουλς έγραψε πολλά υπέροχα διηγήματα, αφού 50-70 χρόνια τώρα διαβάζεται, αλλά οι Έλληνες εκδότες τον έχουν αφήσει λίγο στην άκρη..., κατάφερα να βρω πέρυσι στο βιβλιοπωλείο του Φαρφουλά στα Εξάρχεια το "Σκορπιό", και δύο συλλογές, του μακρινού... "χθεσινού" 1981, από τα "Γράμματα", "Εσύ δεν είσαι εγώ" και ο "Καιρός της φιλίας", άρτια μεταφρασμένα και αυτά.

Θα άξιζε να μεταφραστούν ή να (επαν)εκδοθούν όλα τα έργα του Μπόουλς, αλλά και οι ιστορίες των σύγχρονών του μεγάλων Μαροκινών συγγραφέων, του Yacoubi, του Choukri, του Mrabet, από τους οποίους επηρεάστηκε.

Manalive

"Υπάρχουν δυο μονάχα πράγματα που είναι αλήθεια όσον αφορά τους άντρες. Πρώτα πρώτα πως σε κάποιες εντελώς αναπάντεχες στιγμές μοιάζουν οι πιο ικανοί για να μας φροντίσουν και πως όλες τις στιγμές μοιάζουν εντελώς ανίκανοι να φροντίσουν τους εαυτούς τους"

Υπάρχει αυτή η εξαιρετική ροπή της γραφής του Τζ. Τσέστερτον προς τον αφορισμό και την παραδοξολογία, αλλά η κύρια αρετή νομίζω της γραφής του είναι η ανατροπή που δεν επιδεικνύεται, υπάρχει εκεί έξω (κι εδώ μέσα) στη ζωή (και στην ίδια τη φύση μας προφανώς). Ο αμετάφραστος για κάποιο άγνωστο λόγο τίτλος "Manalive" είναι φρέσκια έκδοση (2020), η μετάφραση του βιβλίου έγινε από τον Δημήτρη Κοντόπουλο για την Αστάρτη, η οποία έχει εκδώσει στο παρελθόν και το εξαιρετικό "Ο άνθρωπος που τον έλεγαν Πέμπτη". Ένας άνθρωπος-καταλύτης που τον λένε Ίνοσεντ Σμιθ (!) εισβάλλει απρόσκλητος σε έναν ξενώνα στο Λονδίνο. Η παράδοξη συμπεριφορά του απελευθερώνει από τα κοινωνικά και ηθικά δεσμά τους υπόλοιπους ενοίκους. Η αλλαγή αυτή δεν μπορεί να επέλθει χωρίς αντίδραση και τιμωρία. Ένα λαϊκό δικαστήριο στήνεται μόνο και μόνο για να απαντηθεί εν τέλει πώς η κοινωνία και οι αρχές της στήνουν κατηγορητήρια για να καταδικάσουν κάθε ανατροπή και να την απογυμνώσουν από οποιαδήποτε ηθική αρχή στα μάτια της υπόλοιπης κοινωνίας. Σύγχρονα πράγματα δηλαδή, παρά το γεγονός ότι το βιβλίο γράφτηκε το 1912...

Το βιβλίο είναι πολύ ενδιαφέρον, η επιμέλεια της Αστάρτης ωστόσο και η μετάφραση έχει σοβαρά ζητήματα. Καταρχάς δεν ξεπετάς "ασυνόδευτο" τον Τσέστερτον. Ένα βιβλίο 110 χρόνων και το συγγραφέα του δεν τον παρουσιάζεις με δυο "αυτάκια" του εξωφύλλου και μια κλεμμένη από τη wikipedia περίληψη στο πίσω εξώφυλλο. Κυρίως γιατί ο Τσέστερτον δεν είναι μια απλή περίπτωση, ούτε το έργο του. Έχεις πολλά να πεις στο σύγχρονο αναγνώστη γι' αυτόν, την εποχή του, το έργο του.

Το πιο σημαντικό πρόβλημα είναι η μετάφραση και η επιμέλεια. Δεν ξέρω αν το βιβλίο το έπιασε επιμελητής στα χέρια του, αναφέρεται επιμελήτρια στο verso, πάντως τα κόμματα στις συχνά μεγάλες φράσεις του κειμένου είναι εξαφανισμένα, εξορισμένα εντελώς. Στους γνώστες του ύφους του Τσέστερτον αυτό δεν είναι οικείο - εννοώ πως δεν είναι "άποψη" του συγγραφέα η απουσία της στίξης. Το χειρότερο είναι σημεία ολόκληρα μες στο κείμενο με ακατάληπτα νοήματα, φράσεις που χάνουν τη γνωστή σπιρτάδα του συγγραφέα τους και φαίνεται να πελαγοδρομούν χωρίς καμία έγνοια από το μεταφραστή για το νόημα που αποδίδεται. Σαν να μην τον ενδιαφέρει να ξαναδιαβάσει τη φράση που απέδωσε ή σαν να μην το μετέφρασε άνθρωπος αλλά μηχανή.

Άχρηστοι και αταίριαστοι με το ύφος του κειμένου αρχαϊσμοί ("κατάφερε να κοιτάξει τον πελώριο νεοεισελθόντα"), λανθασμένη χρήση συνδέσμων ("πολύ καιρό αφότου" ενώ θέλει να πει "πολύ καιρό πριν"), επιλογή α-νόητων, αδόκιμων και αταίριαστων με το ύφος του κειμένου τύπων λέξεων ("η παιδιαρίστικη τάση" αντί του "παιδαριώδης" ή "παιδιάστικη" ή αλλού "της οποίας η σιωπηλότητα ήταν πολύ έντονη"). Σε όλη αυτή τη μεταφραστική ακαταστασία κάποια πράγματα από την ευφυή γραφή του Τσέστερτον καταφέρνουν να σωθούν. Παρά τον εκνευρισμό που δημιουργεί μια τέτοια κατάσταση, ας μείνουμε στα καλά, σε όσα περνούν σχεδόν ακέραια στον αναγνώστη από τις δυνατές εικόνες του συγγραφέα:

"Πόσες ταλαιπωρημένες μητέρες κάθονταν στην πίσω αυλή του σπιτιού τους κοιτάζοντας αποσβολωμένες πέντε μικρά πουκάμισα κρεμασμένα στην μπουγάδα σαν να παιζόταν μπροστά τους μια τραγωδία - λες και είχαν κρεμάσει τα ίδια τους τα παιδιά. Όταν ξέσπασε ο άνεμος, σήκωσε ψηλά τα πουκάμισα κι αυτά ξαφνικά φάνηκαν σαν να έχουν μπει πέντε χοντροί νάνοι μέσα τους..."

Τα παράδοξα του κυρίου Ποντ

- "Το όλο πράγμα πήγε στραβά επειδή η πειθαρχία ήταν πολύ καλή."

- "Πηγαίνουν τόσο γρήγορα, που δεν προχωρούν πιο πέρα."

- "Ήξερα δυο ανθρώπους που συμφώνησαν τόσο απόλυτα που, όπως ήταν φυσικό, ο ένας σκότωσε τον άλλον"

- "... ήταν ένα σχετικά κόκκινο μολύβι,... και γι' αυτό έκανε τόσο μαύρα σημάδια..."

- "... μια κυβέρνηση έπρεπε αν εξετάσει την απέλαση ενός επιθυμητού αλλοδαπού..."

- "Και όταν κάτι είναι προφανές ψέμα, προφανώς δεν είναι ψέμα."

- "Στη φύση πρέπει να πας πολύ χαμηλά για να βρεις πράγματα που πηγαίνουν πολύ ψηλά"

- "Κάποιος ήταν πολύ ψηλός για να τον δεις"

8 παράδοξα, 8 προτάσεις που δείχνουν λανθασμένες ή αντιφατικές, προβλεπόμενα τοποθετημένες συνήθως στην αρχή ισάριθμων "αστυνομικών" διηγημάτων. Αυτές οι φράξεις είναι το κλειδί των ιστοριών και ταυτόχρονα δίνουν το όνομα στη συλλογή που τα φιλοξενεί: "Τα παράδοξα του κυρίου Ποντ" (μετάφραση Δημήτρης Αρβανίτης, Αλεξάνδρεια, 2019). Το έργο αυτό γράφτηκε το 1936 και είναι το τελευταίο αυτού του εκπληκτικού Βρετανού, του G. K. Chesterton. Ήρωας των ιστοριών και αφηγητής τους είναι ο κύριος Ποντ, ένας... ιχθυόμορφος δημόσιος λειτουργός. "Η κάθε μια σχεδόν απ' αυτές τις τρελές προτάσεις του αντιπροσωπεύει και μια περιπέτεια σε μια ζωή που οι περισσότεροι θα την έλεγαν πεζή". "Υπάρχει μια ιστορία πίσω από κάθε παράδοξο του Ποντ" κι εμείς γινόμαστε μάρτυρες της τόσο "βρετανικής" ευχέρειας του Τσέστερτον να μας την πλέξει αφηγηματικά. Οι ιστορίες μοιάζουν σαν μια εξίσωση που δεν σε ενδιαφέρει το αποτέλεσμα, αλλά που απολαμβάνεις τη διαδρομή προς αυτό. Ο αφορισμός είναι συνήθως αδύναμος, σχεδόν δεν επιθυμεί να γενικεύσει κάποιο κατασταλαγμένο συμπέρασμα γενικής εφαρμογής - είναι ένα παιχνίδι, ή ορθότερα το συμπέρασμα ενός γοητευτικά λεπτολόγου, διαταραγμένου κάπως μυαλού. Τα υλικά του Τσέστερτον μοιάζουν να είναι η μαθηματική δομή, το κοινωνικό σχόλιο, τα στερότυπα και η αναίρεσή τους, ο ιδιότυπος σαρκασμός, η θυμοσοφία και η ηθογραφία. Τίποτα δεν υποκρίνεται το αληθοφανές και κανείς δεν ενδιαφέρεται για κάτι τέτοιο - όλοι όμως θα απολαύσουν την τέχνη της γραφής και της αποκάλυψης.

[Αν κάτι μοιάζει παράταιρο σε αυτό το βιβλίο με την εξαιρετικά καλογραμμένη μετάφραση και το πρωτότυπο εξώφυλλο είναι η απουσία ενός προλογικού σημειώματος ή επίμετρου για τον Τσέστερτον, την αγάπη του στην παραδοξολογία, την αγάπη του Μπόρχες γι' αυτόν, τα χαρακτηριστικά του έργου του. Το τελευταίο διήγημα τελειώνει στην προτελευταία σελίδα του βιβλίου - ακολουθεί μια λευκή και το εξώφυλλο. Ενοχλητική κάπως αυτή η εκδοτική αμέλεια.]