Σε τόπους άλλους...

Θα μου πεις "μην φεύγει το μυαλό σου σε ταξίδια και τόπους άλλους;", κι εγώ θα καμωθώ πως δεν χαζεύω τόση ώρα ένα τετράτομο "Dictionnaire de la langue francaise ancienne et moderne" του Pierre Richelet, τυπωμένο στη Λυών το 1759. Στην τελευταία σελίδα του πρώτου τόμου κάποιος Κωνστανινοπολίτης μαθητής έχει ζωγραφίσει με μολύβι ένα θαλασσινό τοπίο, βάρκες, ψαράδες, ακροθαλασσιές...

Ένα περιπετειώδες αρχίγραμμα

Είναι ένα βιβλίο του 1592, τυπωμένο στο "Λούγδουνο" (που θα έλεγε κι ο Αστερίξ), στη Λυών δηλαδή: "Iusti Lipsi de constantia libri duo qui alloquium praecipuè continent in publicis malis". O συγγραφέας Joest Lips ήταν Φλαμανδός φιλόλογος, φιλόσοφος και ουμανιστής, οπαδός του στωικισμού, τον οποίο επιχείρησε να συνδέσει με τον χριστιανισμό.

Όμως εδώ μας ενδιαφέρει ένα γράμμα, το πρώτο γράμμα του βιβλίου του, ένα Q. Μέσα σε αυτό το πρώτο Q ενός βιβλίου του 1592 ένας αετός επιτίθεται σε ένα σαλιγκάρι, ε και μάλλον το τρώει...

Μπουκετάκια

Περιδιάβαινα στους έντυπους αγρούς των αρχών του προηγούμενου αιώνα και μάζεψα μικρούλικα τυπογραφημένα λουλουδάκια απ' τα εξώφυλλα κάποιων βιβλίων κι έφτιαξα ένα μικρό μπουκετάκι...

[Μια μέρα θα φτιάξω μια χάρτα της ελληνικής τυπογραφίας με διακοσμητικά μοτίβα....]

Στους νέους του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

"Κάποιος φίλος μου Αθηναίος, που διάβασε όσα σας είχα πει πέρσι πως περιμένομε από σας, μου έγραφε: καλά τα είπες. Αν όμως οι φοιτητές σας στη Θεσσαλονίκη είναι, καθώς πιστεύω, σαν τους δικούς μας εδώ, τότε πάνε όλα χαμένα..."

Είναι Νοέμβριος του 1928 και ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης επαναλαμβάνει το χαιρετισμό του σε παλιούς και νέους φοιτητές του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Από 60 την πρώτη χρονιά, φέτος είναι 350 και από την πευκοφυτεμένη έπαυλη της Αλατίνης που πρωτοφιλοξένησε το Ίδρυμα, τώρα υπάρχει πια ξεχωριστός, ιδιόκτητος χώρος.

Στο λόγο του του 1928 ο Τριανταφυλλίδης με λυρικές εξάρσεις και περίσσιο διδακτισμό καλεί τους φοιτητές να μην χάνουν το θάρρος τους, αλλά και να μην χάνουν τον καιρό τους παίρνοντας αψήφιστα κάτι πολύ σοβαρό. "Έχομε μια φυλετική ευκολία στην αντίληψη και μια εξυπνάδα", αλλά τεμπελιάζουμε, τους λέει - η εν λόγω άποψη θα επαναληφθεί εκατομμύρια φορές από τους Έλληνες, λες και η εξυπνάδα είναι φυλετικό χαρακτηριστικό. Ο Τριανταφυλλίδης φαίνεται να αντιμετωπίζει με δυσφορία την έλλειψη προπαίδειας και τη μη εργατικότητα των φοιτητών του, αν και δηλώνει "σεβασμό.... για κάθε βιοπαλαιστή". Τους ζητά να αγαπήσουν τον κλάδο που επέλεξαν, να διψούν για μόρφωση (όχι για μάθηση, αλλά για μόρφωση) και να εξυπηρετούν τους άλλους γύρω τους, την οικογένεια, το χωριό, την επαρχία, την πατρίδα την ανθρωπότητα. Σε έναν παράξενα συναισθηματικό λόγο, κάπως πιο πολιτικό από αυτόν της προηγούμενης χρονιάς, με αδιάκοπες παροτρύνσεις, με νουθεσίες και βολονταρισμό ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης επιδιώκει την καλλιέργεια κάποιας φοιτητικής συνείδησης στους ακροατές του. Χαιρετίζει, κλείνοντας το λόγο του, τους πολίτες, τις μητέρες, τους εκπαιδευτικούς λειτουργούς της αυριανής Ελλάδας. Τους εργάτες μιας πατρίδας ωριμότερης ψυχικά από της σημερινής, περισσότερο προκομμένης, πολιτισμένης, ευτυχισμένης....

"Έρχεται... τη βλέπετε...;"

Εκλεκτά βιβλία της τσέπης

Η δεκαετία του '60 δεν ήταν σημαντική μόνο στη μουσική ή τον κινηματογράφο για την Ελλάδα, αλλά και για το χώρο των εκδόσεων. Εμφανίστηκαν και κυριάρχησαν σημαντικές εκδοτικές σειρές, που ναι μεν δεν ήταν πρώτη φορά που εμφανίζονταν στα ελληνικά εκδοτικά πράγματα (προηγήθηκε τη δεκαετία του '30 ο Ελευθερουδάκης), αλλά δοκίμασαν νέα "προϊόντα", ή έριξαν στην αγορά πολλούς τίτλους, σπουδαίες μεταφράσεις και σε πυκνό χρόνο.

Ένα από τα πιο vintage παραδείγματα είναι τα "Εκλεκτά βιβλία της τσέπης" του Πεχλιβανίδη, μια εξαιρετική σειρά pocket books, που μιμήθηκαν (αισθητικά και... πολιτικά) τα αντίστοιχα δυτικά πρότυπα, "κλέβοντας" ενίοτε και τα εξώφυλλα των αμερικανικών και αγγλικών εκδόσεων, φθηνά, με κακής ποιότητας χαρτί, αλλά και με πρωτοπόρες επιλογές. Συχνά για τις μεταφράσεις των ξένων μυθιστορημάτων αξιοποιήθηκαν ποικίλοι αξιόλογοι συγγραφείς, που αναφέρονταν πλέον στις σελίδες τίτλου. Ο Καίσαρ Εμμανουήλ ας πούμε, μετέφρασε "το κόκκινο σήμα της παλληκαριάς" του Crane, διασκεύασε το "Δρόμο προς τη δύση" του Guthrie και το "Μεγάλο ρουμπίνι" του Χώθορν.

Άλλοι μεταφραστές ή διακευαστές: Κοσμάς Πολίτης, Βασίλης Καζαντζής, Κ. Δ. Βενιζέλος, Μαρκέλλα Ψαρρά, Στέλιος Ε. Παπαδάκης, Γεωργία Τασούλη, Βασίλης Λιάσκας, Αλίκη Ζαχαράκη, Σωτήρης Καραγιάννης, Νίκος Προεστόπουλος, Φωκίων Κώνστας, κ.α.

Ένα μπιλιέτο της United States Information Service

Ο δωρητής της συλλογής βιβλίων ήταν βαθμοφόρος της χωροφυλακής την εποχή του εμφυλίου, κι ύστερα, στα χρόνια της "επταετίας", ανώτατο διοικητικό στέλεχος της χουντικής κυβέρνησης. Ανάμεσα στα βιβλία του το "Γύρνα σπίτι άγγελέ μου" του Thomas Wolfe σε μετάφραση Κ. Πολίτη από τις εκδόσεις Καραβία (1969). Ξεχασμένο στις σελίδες του βιβλίου ένα ενδιαφέρον μπιλιέτο με ευχές για τη νέα χρονιά από τον επικεφαλής της United States Information Service στη Θεσσαλονίκη Daniel L. Traub. Προφανώς το βιβλίο είχε σταλεί ως δώρο στο χουντικό στέλεχος.

Οι ΗΠΑ μετεμφυλιακά χρησιμοποίησαν την USIS τόσο σαν προπαγανδιστικό πολιτιστικό αντικομμουνιστικό εργαλείο, όσο και σαν δίκτυο προώθησης του αμερικανικού κοινωνικού και πολιτισμικού εκσυγχρονισμού - αντίρροποι στόχοι προφανώς. Τόσο οι δημοκράτες πολίτες, όσο και η ελληνική διανόηση εν γένει στάθηκαν απέναντι στον αμερικανικό πολιτισμικό επεκτατισμό αυτού του τύπου είτε επιθετικά, είτε επιφυλακτικά. Το Δεκέμβρη του ΄54 η βιβλιοθήκη της USIS στη Θεσσαλονίκη δέχεται επιθέσεις και βανδαλισμούς από διαδηλωτές που απαιτούν την αποδέσμευση της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ και την παύση του ασφυκτικού ελέγχου του ελληνικού πολιτικού συστήματος από τους Αμερικανούς. Το ίδιο έγινε το 1956 και το 1957 στη βιβλιοθήκη της USIS στην Αθήνα. Βιβλιοθήκες της USIS εγκαταστάθηκαν τρεις στην Ελλάδα: στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη και στην Πάτρα. Η Βιβλιοθήκη της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης στη Μασσαλίας συγκροτήθηκε από τη μήτρα της βιβλιοθήκης της United States Information Service της Αθήνας, "ένα δώρο από τον Αμερικανικό λαό στο λαό της Ελλάδας", όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η σχετική ιστοσελίδα σήμερα της βιβλιοθήκης. Στη βιβλιοθήκη αυτή εργάστηκε και εκπαιδεύτηκε μια από τις πρώτες Ελληνίδες βιβλιοθηκαρίους και ιδρυτικό μέλος της Ένωσης Ελλήνων Βιβλιοθηκαρίων, Ρωξάνη Φέσσα.

*Για τον Daniel L. Traub που υπογράφει το μπιλιέτο δεν μπόρεσα να βρω καμία πληροφορία

Μισραΐμ και Μέμφις

Αρχικά θα σχολίαζες το τυπογραφικό συνονθύλευμα σε μια έκδοση του 1906 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Τις διαφορετικές γραμματοσειρές που μπορεί κανείς να συναντήσει σε μια έκδοση (στοιχείο κακογουστιάς και συχνά μεγαλοϊδεατισμού). Θα σχολίαζες δε περαιτέρω την ανάγκη ενός συνθετικού έργου που θα κατέγραφε και θα ταξινομούσε τις ελληνικές γραμματοσειρές (και ακολούθως τα διακοσμητικά τυπογραφικά στοιχεία και τα αρχιγράμματα κ.ο.κ.). Στο τέλος θα κατέληγες στην ανάγκη μεταπτυχιακών και διδακτορικών σπουδών στην Ελλάδα στο πεδίο της ιστορίας του βιβλίου και της τυπογραφίας.

Όλα θα κατέληγαν εκεί. Αν δεν με ταλαιπωρούσε η καταλογογράφηση αυτού του 16σέλιδου βιβλιαρίου που περιέχει αυτή την τυπογραφική βαβέλ. Είναι η "Ωδή εις τα Διεθνή Ολύμπια" του Λουκά Γ. Μπέλλου, "μετά μεταφράσεως εις ιταλικήν, γαλλικήν και αγγλικήν γλώσσαν" από κάποιον F. deglio Oddi. Ψάχνοντας πληροφορίες για το συγγραφέα εντοπίζω πως το αρχείο του το φιλοξενεί η Αμερικανική Σχολή στην Αθήνα. Διαβάζω το βιογραφικό του Μπέλλου, γεννήθηκε στη Θήβα το 1848, σπούδασε γιατρός σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης, συμμετείχε στην Κρητική Επανάσταση, εκλέχτηκε βουλευτής, διέφυγε στην Αίγυπτο, παντρεύτηκε εκεί την κόρη του διευθυντή των επιχειρήσεων Αβέρωφ. Πέθανε το 1916. Αυτός που με ταλαιπώρησε ήταν ο μεταφραστής. Δεν μπορούσα να τον ταυτοποιήσω. Η πιο κοντινή αναφορά ήταν κάποιος Ferdinando Francesco degli Oddi ο οποίος το 1883 ορίζεται Μεγάλος Ιεροφάντης του Τεκτονικού Συστήματος των Μισραΐμ και Μέμφις, το οποίο θεωρείται το πλέον Ερμητικό Τεκτονικό Τάγμα στη διεθνή Τεκτονική σκηνή. Ο συγκεκριμένος έζησε στην Αίγυπτο, όλα ταίριαζαν, αλλά θα ήταν ίσως αυθαίρετο να καταλήξω σε αυτόν. Σκέφτηκα να παρατήσω την έρευνά μου και να αρκεστώ σε μια απλή καταγραφή της υπευθυνότητας του μεταφραστή. Αλλά έριξα μια μικρή ματιά πάλι στον Μπέλλο και στην καταγραφή του αρχείου του: αν ο Μπέλλος ήταν Τέκτονας, το πράγμα κάπως έδενε. Ο 7ος φάκελος του αρχείου του περιλαμβάνει και "προσκλήσεις σε συνεδριάσεις της μασονικής στοάς Πυθαγόρας". Δεν μοιάζει πλέον απίθανο ο μεταφραστής της "Ωδής" να είναι ο Μεγάλος Ιεροφάντης των Μισραΐμ και Μέμφις.

Το... επιδόρπιο ενός γραμματοφάγου

Οι φιλολογικοί καυγάδες τον 19ο αιώνα πρέπει να ήταν ένα πολύ ενδιαφέρον θέαμα στο νεοϊδρυθέν κράτος μας, αναδεικνύοντας πως αν και άρτι ιδρυθέν και "ελεύθερο", ταλανιζόταν από ποικίλους διχασμούς. Πεδία αυτών των μαχών ήταν και είναι τα βιβλία της εποχής, η γλώσσα ήταν το επίδικο. Ο Κοραής, ο Οικονόμος εξ Οικονόμων (αυτόν τείνω να τον αντιπαθήσω...), ο Ασώπιος, ο Χρυσοβέργης, ο Βυζάντιος, άνθρωποι με διαφορετικές καταβολές, με πολυποίκιλα βασανισμένες ζωές, σπουδαγμένοι με απίστευτα βάσανα στις ευρωπαϊκές πόλεις, πραγματικοί Οδυσσείς, ξιφομαχούν με τις πένες τους. Από τα τραύματα που επιφέρουν στους αντιπάλους τους τρέχει αίμα, σχεδόν το βλέπεις...

Στο "Επιδόρπιον του Γραμματοφάγου" ο Γ(εώργιος) Χ(ρυσοβέργης) επιτίθεται στον "αυτόβλητο Σουτσοκρούστη" Κωνσταντίνο Ασώπιο. Καλεί μάλιστα τον "άτιμον και κατάπτυστον" Ασώπιο στο επίμετρο του εκατοντασέλιδου λίβελλού του σε "διαγωνισμόν": "εν τινι δωματίω κλεισθέντες αμφότεροι άνευ βιβλίου ή οιουδήποτε λεξικού είτε υπό μάλης είτ' εν θυλακίω, έχοντες δε μόνον χαρτίον και μέλαν να γράψωμεν εντός ωρισμένου χρόνου εν τε τη καθομιλουμένη και τη αρχαία ελληνική γλώσση οιονδήποτε και αν παρακλειθής προτείνη ο τυχόν λόγιος ή ιδιώτης"!

Θα ήταν σίγουρα απολαυστική και ενδιαφέρουσα μια ιστορία των φιλολογικών μαχών, μια βιβλιογραφία των λίβελλων του 19ου και του 20ου αιώνα, μια γενική ιστορία των εμφύλιων πολέμων στα ελληνικά γράμματα και την επιστήμη: θα ήταν αποκαλυπτική μια τέτοια συνθετική δουλειά.

Δελτία τύπου εκδοτικών οίκων

Καθώς περνούν τα χρόνια μου σε αυτή τη δουλειά συνειδητοποιώ κάποια πράγματα για μένα και τους άλλους, για τις βιβλιοθήκες και τους ανθρώπους των βιβλίων (εκδότες, συγγραφείς, μεταφραστές, επιμελητές, βιβλιοπώλες, βιβλιοδέτες, εικονογράφους, συντηρητές, παλαιοβιβλιοπώλες, δημοσιογράφους, συλλέκτες, ποιητές και άλλους). Η πείρα μου είναι νομίζω πλέον πλούσια και ποικίλη. Γιατί το διάλεξα. Δεν έμεινα πολύ σε βιβλιοθήκες-τάφους, εξελίχθηκα, συγκρούστηκα, έχασα και κέρδισα, έφαγα τα μούτρα μου, αλλά επέμεινα κι επιμένω. Ό,τι και να κάνετε όμορφα κι άσχημα, μικρά και μεγάλα, επιφανή και άσημα ανθρωπάκια, η βιβλιοθήκη θα είναι εδώ να συγκεντρώσει τα ίχνη σας. Εσείς θα νομίζετε πως μπαίνοντας σε αυτή θα κερδίζετε την αιωνιότητα, η βιβλιοθήκη όμως δεν αξιολογεί το έργο σας, ποτέ δεν το αξιολόγησε, απλά το συγκεντρώνει, το οργανώνει και το διαθέτει. Αν κάτι νιώθει η βιβλιοθήκη, είναι νομίζω ένα αίσθημα γλυκιάς ευθυμίας, μια παιχνιδιάρικη ειρωνεία με την αγωνία σας να βρείτε την αλήθεια για την αγάπη και το θάνατο. Τι άλλο είναι εξάλλου τα βιβλία, τι άλλο είναι ο πολιτισμός σας, ο πολιτισμός μας, παρά η αγωνία και η θλίψη να ερμηνέψουμε τον έρωτα και να νοηματοδοτήσουμε το ανόητο του τέλους μας;

Καθώς περνούν λοιπόν τα χρόνια μου στις βιβλιοθήκες ολοένα φοβάμαι και περισσότερο πως φτάνουν στο τέλος τους. Η εργασιακή αγορά είναι νεκρή, το πλαίσιο επιπόλαια ασφυκτικό. Πιο εύκολα διορίζονται 10.000 παπάδες ή μπάτσοι σε αυτή τη χώρα, παρά βιβλιοθηκονόμοι στις βιβλιοθήκες της. Οι βιβλιοθήκες μας γερνούν και αργοπεθαίνουν. Εδώ που τα λέμε η απαξίωση, ο "υποσιτισμός" μας χάλασε κι εμάς, μας έκανε νωθρούς, μαζεύτηκαν κάμποσοι αμόρφωτοι και σε αυτό τον κλάδο, γερνούν οι βιβλιοθηκονόμοι στις βιβλιοθήκες.

Καθώς περνούν τα χρόνια μου στις βιβλιοθήκες βρήκα τελικά ποια δουλειά μέσα σε αυτές θα ήθελα να κάνω περισσότερο: την προσέλκυση δωρεών. Υπάρχουν πολλοί "διαθέσιμοι" εκεί έξω. Αγαπάμε τους "διαθέσιμους", γιατί ο συλλέκτης είναι ο λόγος που αυτή η χώρα επιβιώνει, συντηρεί και θυμάται, είναι αυτός που διασώζει τα μικρά και τα μεγάλα σε μια εποχή και σε μια χώρα σαρωτική και ισοπεδωτική. Λατρεύω να πείθω τους βιβλιόφιλους συλλέκτες να κάνουν μια δωρεά, να καταλογογραφώ τα βιβλία τους, λατρεύω τις προσωπικές συλλογές βιβλίων, είναι "φωτογραφίες" μιας εποχής, είναι "ακτινογραφίες" της ζωής των ανθρώπων που τις συγκρότησαν. Μέσα στα βιβλία αυτά θα βρεις αφιερώσεις από φίλους, εραστές, ερωμένες, εχθρούς, θαυμαστές, διάσημους ή επίδοξους διάσημους, θα βρεις μηνύματα, μυστικά, τρυφερότητα, κακίες, ημερολόγια, αποκόμματα, σελιδοδείκτες, σημειώσεις, προσδοκίες, λουλούδια,φωτογραφίες, καρτ ποστάλ. Θα αποκαλυφθούν διάφανα οι εμμονές και τα πάθη των ανθρώπων που τα διάβασαν ή δεν τα διάβασαν, θα ανακαλύψεις συνδέσεις, θα εξηγήσεις επιλογές. Αν θες να τα δεις, αν κρατήσεις τα στοιχεία, αν τα προστατέψεις, αν σε ενδιαφέρουν, αν η συλλογή μείνει "συλλογή".

Πριν ένα χρόνο μεσολάβησα ώστε μια δημοτική βιβλιοθήκη να αποκτήσει μερικές εκατοντάδες λογοτεχνικά και δοκιμιακά έργα κυρίως της "χρυσής δεκαετίας" του '90 από την ιδιωτική συλλογή μιας φίλης μου - ανθρώπου του βιβλίου. Και είναι λίγο σαν να την κοιτάζω από την κλειδαρότρυπα. Ποια βιβλία διάβασε και λάτρεψε, ποια άλλα μείναν τελείως αδιάβαστα. Βρήκα σελιδοδείκτες παλιούς μέσα σε αυτά (εννοείται τους κράτησα), αλλά και δεκάδες δελτία τύπου. Κι ήταν για μένα ωραία έκπληξη αυτή. Τα κράτησα κι αυτά. Τα δελτία τύπου των εκδοτικών οίκων είναι μια παράλληλη ιστορία του βιβλίου που χάνεται και θέλω κάπως να τη διασώσω. Η δημοτική βιβλιοθήκη δεν θα ενδιαφέρεται βέβαια γι' αυτά.  Θα ήθελα να υπάρχει μια βιβλιοθήκη που θα τα αγαπάει όλα αυτά, θα μπορούσε να είναι η Εθνική, θα ήθελα να δουλεύω για τέτοια πράγματα στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Για σελιδοδείκτες, θεατρικά προγράμματα, καταλόγους εικαστικών εκθέσεων, εφήμερα, κόμικ, φανζήν, δελτία τύπου εκδοτικών οίκων, ιδιωτικές συλλογές. Γιατί γαμώτο όλα αυτά είναι μια πολύ όμορφη ιστορία όσων παλεύουμε να κάνουμε όλα αυτά τα χρόνια σε πείσμα,... σε πείσμα...

Τελοσπάντων...

Μια Οδός Φέξη σε αυτή την πόλη

Αυτή η πόλη δεν αγαπά την εκδοτική ιστορία της, εδώ που τα λέμε ούτε η χώρα μας αγάπησε ποτέ θεσμικά το βιβλίο. Ας πούμε στα οδωνυμικά της δεν έχει επιφυλάξει μερικά δρομάκια για τους εκδότες που σημάδεψαν την ελληνική παραγωγή του βιβλίου, την ίδια στιγμή που οι εθνοσωτήριοι πολιτικοί άνδρες τιμώνται οδικώς με σπουδή.

Αν δεν ήμασταν λοιπόν εμείς αυτοί που είμαστε θα είχαμε σε αυτή την πόλη μια μεγάλη οδό Φέξη προς τιμήν του πιο σημαντικού ίσως εκδοτικού οίκου του 20ου αιώνα, με τρεις γενιές εκδοτών, από το 1890 ως τη δεκαετία του 1970.

Οι μεταπολεμικές κουβερτούρες του οίκου ήταν εντυπωσιακές και πολύχρωμες, τα εξώφυλλα αντίθετα, συνήθως "σοβαρά" και λευκά. Μια ιδιαίτερη ωστόσο σειρά που συνομιλεί γραφιστικά με την αισθητική της εποχής είναι των αρχών του '60, του εγγονού Γεωργίου Φ. Φέξη, με τη χαρακτηριστική "ετικέτα" για τον τίτλο που θυμίζει μαθητικό τετράδιο.