Τετάρτη 4 Ιουλίου 2012

Jean Amery- Primo Levy: το βίωμα ως χρήσιμος στοχασμός


Δεν ξέρω τι μας διδάσκουν τα κατορθώματα, οι αυτοκρατορίες, οι πόλεμοι και οι μάχες, οι ανακαλύψεις, το εμπόριο, οι ήρωες, οι βασιλείς, οι αυτοκράτορες που πάντα γέμιζαν και πάντα θα γεμίζουν τα σχολικά μας βιβλία. Πρέπει ίσως να είμαστε περήφανοι που είμαστε Έλληνες, ίσως η περηφάνια μας αυτή να είναι απόλυτα απαραίτητη για να αντέχουμε αυτόν τον τόπο. Κάποιοι  ισχυρίζονται πως η περηφάνια είναι δημιουργική, γόνιμη, γεννάει νέους ήρωες και νέα επιτεύγματα.

Όπως και να είναι, αναρωτιέμαι τον τελευταίο καιρό πόσο πιο χρήσιμη θα ήταν στην εκπαίδευσή μας τη σχολική η διδασκαλία των ανθρώπινων φρικαλεοτήτων. Πόσο θα τροφοδοτούσε τη διαρκή ετοιμότητά μας για υπεράσπιση του ανθρώπινου χαρακτήρα του πολιτισμού μας η γνώση της έκτασης και της έντασης των εγκλημάτων που διαπράξαμε όλους αυτούς τους αιώνες, συνήθως στο όνομα μιας σημαίας, μιας πίστης, μιας θρησκείας, μιας τάξης.

Αυτό θα σήμαινε ίσως πως έτσι το εκπαιδευτικό σύστημα θα γινόταν χρήσιμο στην κοινωνία, επομένως και επικίνδυνο. Επομένως καλύτερα να κοιμίζουμε τους λαούς με περηφάνια.

Δεν είχα ποτέ ασχοληθεί ιδιαίτερα με το φρικιαστικό θέμα της γενοκτονίας των Εβραίων από τη ναζιστική Γερμανία, των στρατοπέδων συγκέντρωσης, του Ολοκαυτώματος, της λεγόμενης «τελικής λύσης» που εξολόθρευσε εκατομμύρια γυναίκες, άντρες και παιδιά επειδή ήταν ή χαρακτηρίζονταν Εβραίοι, ομοφυλόφιλοι ή τσιγγάνοι. Οι αναφορές μου ήταν σκόρπιες και συχνά αλλοιωμένες από ιδεολογήματα ή συναισθηματισμούς. Διάβασα λοιπόν τον τελευταίο καιρό τέσσερα βιβλία άμεσα σχετικά με το θέμα. Παρατηρώ ότι όλα εκδόθηκαν τα τελευταία χρόνια και προσπαθώ να καταλάβω γιατί αργήσαμε να μιλήσουμε εκτενώς γι’ αυτό το θέμα στην Ελλάδα. Το πρώτο είναι η συγκλονιστική αφήγηση ενός «προνομιούχου» των στρατοπέδων συγκέντρωσης, του Ελληνοεβραίου Σλόμο Βενέτσια, με τίτλο «Sonderkommando: Μέσα από την κόλαση των θαλάμων αερίου» (Πατάκης, 2008) Το δεύτερο είναι του Jean Amery, έχει τίτλο «Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση» και κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδ. Άγρα το 2010. Είναι μια συλλογή εξαιρετικών δοκιμίων ενός ευφυούς ανθρώπου που μετατρέπει το βίωμά του σε διανοητική περιπέτεια. Λιγότερο αιχμηρός στο επίσης δοκιμιακό «Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν» (Άγρα, 2000) και στεγνά, σχεδόν επιστημονικά, αφηγηματικός, στο «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» (Άγρα, 2009) ο Πρίμο Λέβι αποτελεί επίσης μια πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση μάρτυρα των φρικαλεοτήτων.

Τα βιβλία αυτά εκτός από την προφανή χρησιμότητά τους, της γνώσης που συγκροτείς για το πιο αποτρόπαιο ίσως ολοκληρωτικό έγκλημα της ανθρώπινης ιστορίας, σου προσφέρουν αφειδώς τα ερωτήματά τους. Ενδεικτικά: πόσο συνένοχοι είμαστε όταν γνωρίζουμε για ένα έγκλημα που διαπράττεται δίπλα μας και δεν αντιδρούμε; Υπάρχει συνολική ενοχή; Υπάρχει συνολική εξιλέωση από αυτή την ενοχή; Ποιοι επιβιώνουν, πώς επιβιώνουν από τις ακραίες συνθήκες απανθρωποποίησης; Ποιοι ήταν, ποιοι είναι, ποιοι θα είναι οι θύτες; Υπάρχουν στοιχεία κοινά στις κοινωνίες που εξαθλιώνονται από τους πολέμους και τις οικονομικές κρίσεις και στις μικροκοινωνίες των εγκλωβισμένων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης; Είναι τα στρατόπεδα συγκέντρωσης ένα πειραματικό εργαστήριο για μια σειρά επιστήμες: ανθρωπολογία, ιστορία, κοινωνιολογία, γλωσσολογία, ψυχολογία;

Στα βιβλία αυτά δεν κυριαρχεί η περιγραφή φρικιαστικών στιγμιότυπων. Αυτό που στοιχειώνει τον αναγνώστη είναι ο αναστοχασμός του βιώματος, το θάρρος του διανοητή να αντιμετωπίσει τις αμείλικτες εμπειρίες του με τρόπο χρήσιμο σε όποιον διαβάσει την αφήγηση ή τη σκέψη του. Πόσο βαθειά ανθρώπινος είναι ο στόχος αυτός: να κάνεις χρήσιμο στην κοινωνία το βίωμά σου.

5 σχόλια:

Σταυρούλα είπε...

Ήξερα το βιβλίο του Πρίμο Λέβι(το τελευταίο). Νομίζω πρέπει να μπουν στη λίστα για διάβασμα.

Nefosis είπε...

Στην ηλικία του μεγάλου μου γιου είχα διαβάσει τον "σκελετό 509" του Ρεμάρκ. Πέρσι, στο σχολείο μελέτησαν "το αγόρι με τη ριγέ πυτζάμα". Είχε ανάγκη να συζητήσει γι αυτό το βιβλίο κι εκτός σχολείου. Ήθελε να απευθύνει και σε μένα τα γιατί του. Το αγοράκι μου με κοίταζε με το ίδιο βλέμμα που πιστεύω θα είχα κι εγώ όταν πρωτόμαθα για τις κρυμμένες σελίδες της ανθρώπινης ιστορίας. Έχουμε ανάγκη να μαθαίνουμε τις ακρότητες. Οφείλουμε να γνωρίζουμε τα όριά μας. Όπως ακριβώς διδάσκουμε στα παιδιά τα όρια στη κοινωνική τους συμπεριφορά.

Γιώργος Κατσαμάκης είπε...

@Σταυρούλα: Τώρα διαβάζω την "Ανακωχή" του Λέβι. Αφηγείται τις περιπέτειες της επιστροφής του από το στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Ιταλία. Η γραφή του είναι πιο λογοτεχνική, πιο γλαφυρή και γι' αυτό νομίζω λιγότερο ενδιαφέρουσα.

@nefosis: Ξέρω πως είναι ίσως υπερβολικά προβοκατόρικο να σκέφτομαι τη διδασκαλία των φρικαλεοτήτων. Υπάρχει άποψη που λέει πως οι ευαίσθητες ψυχές των παιδιών τραυματίζονται με κάτι τέτοια. Όμως άλλο ευαισθησία και άλλο αναισθησία. Η υπερβολική αυτή προφύλαξη τα οδηγεί στην άγνοια, τον κυνισμό, την αδιαφορία, την αναισθησία.

Ξωτικό είπε...

θεωρώ πως είναι αναγκαίο να μοιραζόμαστε τα βιώματά μας με τους γύρω μας, γιατί ακριβώς αφυπνίζουν... η ιστορία που μαθαίνουμε στο σχολείο είναι τόσο στεγνή, βαρετή και κλινικά ελεγμένη που μας είναι τελικά άχρηστη στη ζωή μας, και τα παιδιά μας σήμερα το καταλαβαίνουν αυτό...
χρόνια φαντασιώνομαι εναλλακτικά σχολεία όπου τα παιδιά θα μπορούν να διαλέγουν τα θέματα με τα οποία θα ασχοληθούν, όπου θα δίνονται βιβλιογραφίες αντί για "σχολικά εγχειρίδια", όπου τα παιδιά θα μπορούν να διδάσκονται την ιστορία μέσα από τα άμεσα βιώματα των πρωταγωνιστών της...
και ναι, συμφωνώ οτι είναι δύσκολο να παρουσιάσεις τη φρίκη σε μια ευαίσθητη ψυχή, αλλά είναι μια τεράστια πρόκληση να την παρουσιάσεις με τρόπο ώστε να αποτελέσει μάθημα συνειδητότητας και όχι ωμό σοκ

Γιώργος Κατσαμάκης είπε...

Ξωτικό, καλωσήρθες! Παρόλα αυτά που δεν γίνονται και κρίνοντας από την άμεση εμπειρία από το δημοτικό, είναι αξιοθαύμαστη συχνά η δουλειά που κάνουν οι δάσκαλοι και τα αποτελέσματά της, ιδιαίτερα στις συνθήκες που ζούμε. Οφείλουμε νομίζω να αντιμετωπίσουμε δραστήρια όλοι τα θέματα παιδείας. Το πρόβλημα πάντα με τα "συστήματα" (πολιτικά, εκπαιδευτικά κ.α.) είναι ότι κωδικοποιώντας, απονευρώνουν τα αντικείμενά τους. Μόνο ένα "αναρχικό" σχολείο θα μπορούσε ίσως συνεχώς να αναζητεί και να βρίσκει τις δικές του αναφορές και τα δικά του μέσα για να μορφώνει...