Ιστορίες αντίστασης

[Αναδημοσίευση από το άρθρο του "Βιβλιοθηκάριου" στην "Αυγή", Κυριακή 24/2/2013]

Ένας φίλος μου είχε πει πως «ο Amery θα σε στοιχειώσει». Είχε δίκιο βέβαια.. Ο Amery με «οδήγησε» στον Πρίμο Λέβι, και εκείνος στον Καμπανέλλη, τις διάφορες αφηγήσεις για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και την ιστορία των Ελλήνων-Εβραίων. Ο Jean Amery ήταν ένας Αυστροεβραίος συγγραφέας και στοχαστής, βίωσε τη φρίκη και τα βασανιστήρια των γερμανικών στρατοπέδων συγκέντρωσης και μπόρεσε να γράψει, εκτός των άλλων, με εξαιρετικό δοκιμιακό λόγο το βιβλίο «Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση» (Άγρα, 2009).

Από όλο το βιβλίο, εδώ με ενδιαφέρει το πρώτο δοκίμιό του με τίτλο «στα όρια του πνεύματος». Στο κείμενό του αυτό ο συγγραφέας εξετάζει  την αντοχή της διανόησης στις ακραίες συνθήκες ενός στρατοπέδου εξόντωσης, στη συμπεριφορά του κρατούμενου διανοούμενου, στα όρια και τις καταφυγές του. Πόσο χρήσιμη είναι η διανόηση όταν η ζωή απανθρωποποιείται , πόσο αδύναμος να επιβιώσει σε σχέση με το γειωμένο και «πρωτόγονο» τύπο ανθρώπου είναι ο «σκεπτόμενος», ο «καλλιεργημένος», τι ρόλο μπορεί να παίξει η ανάμνηση ενός ποιήματος του Χαίλντερλιν σε ένα τρομαγμένο, πεινασμένο και άθλιο ετοιμοθάνατο; Ο Amery δίνει τις δικές του απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα. Τα ερωτήματά του παραμένουν ωστόσο αιχμηρά και αναπάντητα να ενοχλούν τις καλλιεργημένες συνειδήσεις μας.

Ο ίδιος αναφέρεται επίσης σε ένα φίλο του, ο οποίος ήταν πολιτικός κρατούμενος την ίδια περίοδο στο Νταχάου. Νοιώθει άβολα που ο φίλος αναφέρει στο βιβλίο του πως χρησιμοποιούσε τη διανόηση ως άμυνα στην πραγματικότητα του στρατοπέδου, τα βιβλία ως μέσο απόδρασης από αυτό. Στην αμηχανία του, που επιτείνει το γεγονός πως το Νταχάου διέθετε βιβλιοθήκη, απαντάει ο ίδιος, εξηγώντας πως οι συνθήκες δεν ήταν ίδιες για τους πολιτικούς κρατούμενους και τους Εβραίους, και πως εξαρχής με διαφορετικό σκοπό φτιάχτηκαν το Νταχάου και το Άουσβιτς, το ένα κυρίως ως στρατόπεδο συγκέντρωσης και το δεύτερο ως στρατόπεδο εξόντωσης.

Στο βιβλίο της «Άουσβιτς: 60 χρόνια μετά» (Πόλις 2006) η Annette Wieviorka αναφέρεται σε ένα σωρό σημαντικά ζητήματα σχετικά με τη διατήρηση της μνήμης ενός τέτοιου απόλυτα αποτρόπαιου κεφαλαίου της ανθρώπινης ιστορίας. Αναφέρει σε κάποιο σημείο την προσπάθεια των κρατουμένων να αφηγηθούν την ιστορία του εγκλεισμού τους ενόσω βρίσκονταν εκεί. Έχουν βρεθεί στα ερείπια των στρατοπέδων εξόντωσης δεκάδες μπουκάλια ή κουτιά με χειρόγραφες αφηγήσεις κρατουμένων εντός τους. Οι απελπισμένοι ετοιμοθάνατοι σε μια απελπισμένη προσπάθεια να διασώσουν τη μνήμη του βασανισμού τους γράφουν και κρύβουν την προσωπική και συλλογική ιστορία τους. Είναι λοιπόν η γραφή και η ανάγνωση μια μορφή αντίστασης. Αντίστασης στην αποσιώπηση.

Υπάρχει ένα βιβλίο, δεν είναι το μόνο, που τυπώθηκε στην Αθήνα το 1943. Εν μέσω κατοχής ο ποιητής Σωτήρης Σκίπης εκδίδει την ποιητική συλλογή «Μέσ’ από τα τείχη» με ξυλογραφίες του Σπύρου Βασιλείου εμπνευσμένη από τα βάσανα του κατεχόμενου ελληνικού λαού. Το βιβλίο κυκλοφόρησε σε 105 χειρογραφημένα αντίτυπα, αναπαράχθηκε δηλαδή (μάλλον) σε πολύγραφο, όπως οι αντιστασιακές αφίσες και προκηρύξεις της εποχής. Είναι να απορεί κανείς πως είναι δυνατόν να γράφεται και να διαβάζεται ποίηση σε συνθήκες ακραίας ανελευθερίας και απόλυτης πείνας. Δεν είναι να ξαφνιάζεται όμως, γιατί τελικά η πολιτιστική δημιουργία είναι πάντα πράξη αντίστασης.