Το νόημα δίχως στίγμα: Τρία ταξίδια

της Μύριαμ Κλαπή*

Martha’s Vineyard Island: Όλοι εδώ μιλούσαν τη Νοηματική.

Ένα ζεστό μεσημέρι του 1978 οδηγώντας μπροστά σε έναν αγροτικό δρόμο ο Γκέιλ Χάτινγκτον  έδειχνε στη Νόρα Γρόους το παλιό σπίτι του Τζεντιντάια, γείτονα του και καλού ανθρώπου κατά τα λεγόμενα του. Της έδειχνε τα μέρη του με το κύρος τουριστικού οδηγού. Ο Τζεντιντάια, συνέχισε ο Γκέιλ, παρότι είχε χάσει το ένα του χέρι ήταν σχεδόν πλούσιος από το αγρόκτημα και το ψάρεμα όπως και ο αδελφός του. Ήταν και κωφάλαλοι, πρόσθεσε. Η Νόρα αναρωτήθηκε πώς μπορεί να έτυχε και τα 2 αδέρφια να ήταν ταυτόχρονα κωφά. Ατύχημα ή αρρώστια; Ο Γκέιλ αποκρίθηκε πως ίσως ήταν κληρονομικό. Στις αρχές του 1900, όπως θυμάται, υπήρχαν τουλάχιστον 7 κωφοί κάτοικοι στο χωριό των 250 ανθρώπων. Εξαιρετικά μεγάλος αριθμός αν σκεφτεί κανείς το ποσοστό (σήμερα το γνωστό ποσοστό προγλωσσικής κώφωσης είναι 0.1% του πληθυσμού (Lane ).

Σε μια από τις επόμενες επισκέψεις της στο Νησί Martha’s Vineyard, η Νόρα κάθισε με τον Γκέιλ για να καταγράψουν τα γενεαλογικά δέντρα της μικρής πόλης του Chilmark. Καθώς μιλούσαν ο Γκέιλ θυμήθηκε άλλους τέσσερις κωφούς από τα παιδικά του χρόνια. Η Νόρα σε αυτό το σημείο ρώτησε τον Γκέιλ πώς έβλεπαν οι κάτοικοι του Chilmark τους κωφούς.

«Α» απάντησε ο Γκέιλ «δεν σκέφτονταν τίποτα για αυτούς, ήταν όπως όλοι οι υπόλοιποι»

«Και πώς επικοινωνούσαν μεταξύ τους; Έγραφαν αυτά που ήθελαν να πουν;»

«Όχι» απάντησε ο Γκέιλ έκπληκτος σαν να τον ρωτούσε το αυτονόητο. «Βλέπεις, όλοι εδώ μιλούσαν τη Νοηματική»

«Εννοείς οι οικογένειες των κωφών και το στενό τους περιβάλλον;»

«Φυσικά, αλλά και όλοι οι υπόλοιποι κάτοικοι. Κι εγώ την χρησιμοποιούσα, κι η μάνα μου και όλοι μας».

Ο τελευταίος κωφός του νησιού πέθανε το 1953. Υπολογίζεται ότι από τα τέλη του 18^ου εως και τα μέσα του 20^ου αιώνα η νοηματική του νησιού άνθισε καθώς τα ποσοστά της κώφωσης ήταν αρκετά υψηλότερα από ότι σε άλλες περιοχές των ΗΠΑ. Καθώς το ποσοστό στην Αμερική ήταν 1 κωφό άτομο στα 5728, στο Νησί έξω από την Μασσαχουσσέτη η συχνότητα ήταν 1 στους 155. Απότέλεσμα ήταν να εξελιχθεί μια ασυνήθιστη κοινωνιογλωσσολογικά κατάσταση, καθώς η κώφωση δεν εμπόδιζε κανέναν να συμμετέχει κανονικά σε όλες τις περιστάσεις της κοινωνικής ζωής. Ακούοντες και κωφοί, παιδιά και ενήλικες την κατείχαν και όπως περιγράφει χαρακτηριστικά η Nora Groce «το να ξέρεις να νοηματίζεις ήταν σαν να ξέρεις γαλλικά»

Al-Sayyid Bedouin Sign Language

Το βιβλίο της Nora Groce : Everyone Here Spoke Sign Language: Hereditary Deafness on Martha's Vineyard (1985) υπήρξε το έναυσμα για να ερευνηθούν κι άλλες περιοχές με παρόμοια κοινωνιογλωσσολογική σύσταση.  Για παράδειγμα μια μικρή κοινότητα Βεδουίνων και η «The Al-Sayyid Bedouin Sign Language» αποτελεί ένα σύγχρονο παράδειγμα.  Η ABSL είναι μια νοηματική γλώσσα που χρησιμοποιείται από 150 κωφούς της φυλής και πολλούς από τους περίπου 3000 ακούοντες εδώ και 70 χρόνια. Δεν υπάρχει στιγματισμός ή κάποια ιδιαίτερη κουλτούρα Κωφών στην κοινότητα. Το 2004 υπήρχαν 3000 μέλη στην εν λόγω κοινότητα. Οι ρίζες της φυλής βρίσκονται στα μέσα του 19^ου αιώνα, όταν μια ντόπια ενώθηκε με έναν Αιγύπτιο. Δύο από τα παιδιά τους έφεραν ένα γονίδιο που σχετίζεται με την προγλωσσική κώφωση. Τα τελευταία 70 χρόνια μια Νοηματική γλώσσα δημιουργήθηκε φυσικά, χωρίς καμία επιρροή ή ανάμειξη άλλων παραγόντων. Το γεγονός ότι πρόκειται για μια τόσο νέα γλώσσα, κέντρισε το ενδιαφέρον των γλωσσολόγων με τον σκοπό να αποκαλυφθούν περισσότερα σχετικά με την δημιουργία και εξέλιξη της γλώσσας εν γένει. (Για περισσότερες πληροφορίες: Kisch, Shifra. 2000. ‘Deaf discourse’: Social construction of deafness in a Bedouin community in the Negev. MA thesis, Tel Aviv University.)

Παρόμοιες περιπτώσεις έχουν σημειωθεί σε χωριά του Μπαλί και του Μεξικού (Kata Kolok/ Mayan Sign Language) και αποτελούν σημεία αναφοράς στον χώρο της κοινωνιογλωσσολογικής έρευνας των νοηματικών γλωσσών.

Ελλάδα: Το μυστήριο της Αμοργού

Στην Ελλάδα έχουν υπάρξει αναφορές για μια ενδεχόμενη παλαιότερη παρόμοια κοινωνιογλωσσολογική κατάσταση στο νησί της Αμοργού. Μέχρι στιγμής κανείς δεν είχε ψάξει το ενδεχόμενο. Ωστόσο, στο ντοκυμαντέρ «Πάρβας: Άγονη Γραμμή» του Γεράσιμου Ρήγα, παρουσιάζονται 2 κωφές αδελφές μοδίστρες ως συχνές θαμώνες του κεντρικού καφενείου. Οι υπόλοιποι θαμώνες και η κόρη του ιδιοκτήτη νοημάτιζαν και συνεννοούνταν άνετα μαζί τους. Από την κοινότητα των Κωφών στην Αθήνα, και από προσωπικές συνομιλίες μαζί τους, φαίνεται να επιβεβαιώνεται η φήμη του αυξημένου πληθυσμού κωφών στο Νησί. Ο δάσκαλος της Ελληνικής Νοηματικής Νίκος Γαλάνης μου είπε χαρακτηριστικά πως «ναι στην Αμοργό λέγεται ότι υπήρξαν κωφοί αλλά πως δεν πιστεύει ότι χρησιμοποιούσαν μια συστηματική γλώσσα, και ότι δεν υπάρχουν αποδέιξεις, εκείνοι οι άνθρωποι ήταν αγράμματοι». 

Σε προσωπική συνομιλία με δημοτικό σύμβουλο της Αμοργού, που θυμάται την δεκαετία του ‘50 ως παιδί, μου αποκάλυψε ότι υπήρχαν γύρω στους 7-8 κωφούς στο χωριό. Κανείς δεν είχε πρόβλημα μαζί τους και ήταν ενταγμένοι κανονικά σε όλες τις κοινωνικές δραστηριότητες του χωριού. 

Το περασμένο καλοκαίρι έστειλα τον φίλο μου Διονύση που παραθέρισε στο νησί να γνωρίσει τις 2 κωφές αδελφές και να μάθει περισσότερες λεπτομέρειες. Από την συνάντηση δυστυχώς δεν προέκυψε κάτι καινούργιο. Υπήρχαν ωστόσο άλλα 2 κωφά παιδιά με τα οποία οι 2 αδελφές μπορούσαν να συνεννοηθούν με μεγάλη ευκολία. Στα παιδικά τους χρόνια έπεφταν συχνά θύματα καζούρας από άλλα παιδιά. Μάλιστα, στην μια αδελφή είχαν κόψει την κοτσίδα για να την κοροϊδέψουν.

Αξιοσημείωτες βέβαια είναι οι αναφορές σε ξένη βιβλιογραφία σχετικά με αυξημένο ποσοστό άλαλων γυναικών στην Αμοργό ( βλέπε: The staff of Oedipus της Mary Rose, εκδ. Ann Arbor : The University of Michigan Press, 2003 μεταξύ άλλων) και ωστόσο καμία επιβεβαίωση από τους γηραιότερους κατοίκους του νησιού. 

Για να κλείσω, θα αναφέρω εδώ ένα τελευταίο περιστατικό που διαδραματίστηκε στην Αμοργό την δεκαετία του ‘80. Σε μια τυχαία αναζήτηση βρήκα το παρακάτω όμορφο απόσπασμα από το μπλογκ του Rolf Gross:

“Twice in 1982 and 1985 we tried to walk along the old monopati to Aigiali, a village in the distant north of Amorgos. The path vanished in the thorny macchia and we soon got hopelessly lost. Somewhere we came upon a ghosttown - another Minoan maze, grass growing in its streets, tumbled-down houses exposing their cisterns full of green water, a million of croaking frogs, no one but a single dog who led us to his master, who was just pulling up his pants.... He had crammed his golden sheep into the basement of one of houses. The good man put on his tire-sandals and, jumping from rock to rock, led us back to the road and the Khora....(1982). Now there is a road and a bus to Aigiali and, you can always rent a car.

This shepherd, who was rumored to be a deviant with his sheep, is no more. But on our last visit (2005) we met an even more charming "homeless" on the way to Aigiali. From the Chora the road climbs high into the lonely mountains and there, by the side of the road stood a strange hooded figure carrying a bag with bread and a cheese on a stick over his left shoulder, waving at us. He had long, unkempt gray hair, a matching, wild beard and was dressed in an old, tattered jacket - below which he was bare: beautiful shaped thighs, a pendulous penis dangling between them.... It all happened so suddenly, that I could not get my camera out, and maybe in this case the imagination delivers a better picture than any photo could. - King Minos himself ! - We met him once more very close to the Chora. The villagers are well aware of his existence and tolerate him, as I found out a few days later: "O, you have met Saint Gerasimos," laughed a man in Katapola. "He is a deaf-mute. Why should we have him locked up in an institution? He is harmless." Once again it occured to me, that only the Greeks have for millenia considered the deranged sacred creatures. They are the voices of the Gods.”

Εύχομαι μόνο στο επόμενο ταξίδι μου να προλάβω να γνωρίσω τον Άγιο Γεράσιμο και τις δυο συμπαθείς αδελφές.

***

*"η Μύριαμ Κλαπή μεγάλωσε στην Αθήνα. Είναι υποψήφια διδάκτωρ γλωσσολογίας (Universität Göttingen) και ερευνά την Ιστορία της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας. Σπούδασε Γερμανική Φιλολογία στο Καποδιστριακό Παν. Αθηνών και συνέχισε με Master στην Γλωσσολογία στο Humboldt Universität του Βερολίνου. Ζει και ερευνά στο Βερολίνο τα τελευταία 4 χρόνια. Για το διδακτορικό της έχει δεχθεί υποτροφία από Max Planck Institute for the History of Science. Μια μέρα ήρθε στη βιβλιοθήκη που εργάζομαι και προσπάθησα να τη βοηθήσω στην έρευνά της. Ως αντάλλαγμα... της ζήτησα ένα κείμενο, το οποίο ήρθε ένα χρόνο μετά (!!!) και βέβαια πολύ την ευχαριστώ γι' αυτό!